Gisteren zag ik de film 'Haar naam was Sarah' van Gilles Paquet-Brenner. Deze hartverscheurende verfilming van het gelijknamige boek van Tatiana de Rosnay bracht me opnieuw op de gedachte dat het kwaad dat mensen elkaar aandoen vaak zo afschuwelijk is dat zelfs een joods-christelijk begrip als zondeval de lading maar nauwelijks lijkt te dekken. Natuurlijk, de betekenis van de zondeval waarover in Genesis gesproken wordt is in essentie dat de mens zich op enig moment van God afkeerde en zo viel in een geringere toestand van gebrekkigheid en onvolkomenheid. Als zodanig speelt de zondeval in de joods-christelijke traditie een cruciale rol in het begrijpelijk maken van de herkomst van het kwaad. Maar verklaart deze val in ontoereikendheid ook in voldoende mate het enorme kwaad, het radicale kwaad, waartoe mensen steeds weer in staat blijken te zijn? Veel door mensen individueel of collectief gepleegde kwaadaardigheden zijn namelijk in feite zo buitengewoon gruwelijk dat men zich kan afvragen of dit louter en alleen het gevolg kan zijn van de gevallen toestand van deze schepselen van God.
Het is deze vraag die mij in het bijzonder interesseert. Kan het joods-christelijke denken volstaan met de zondeval als genealogie van het radicale kwaad? Of vereist dit denken aanvullende concepties om de herkomst van het radicale kwaad te begrijpen? En zo ja, welke? Nu is de zondeval zoals gezegd een joods-christelijke notie. Dit laat echter onverlet dat de vraag of de zondeval als joods-christelijk narratief het radicale kwaad als fenomeen adequaat kan verklaren een algemene hermeneutische vraag betreft. Dat de zondeval een joods-christelijk concept is doet dus niets af aan de objectiviteit van deze vraag.
Bovendien is de vraag niet of een beroep op een zondeval van de mensheid noodzakelijk is om de oorsprong van het radicale kwaad voldoende te duiden. Het gaat mij om de vraag of uitgaande van de zondeval de herkomst van het radicale kwaad überhaupt afdoende inzichtelijk gemaakt kan worden. En natuurlijk is het zo dat het antwoord op de vraag of het joods-christelijke schema van zondeval ons in staat stelt het radicale kwaad adequaat te duiden afhangt van de precieze invulling van dit schema. Wie wil voorkomen dat het joods-christelijke wereldbeeld naast de zondeval additionele elementen vereist voor een afdoende duiding zal dus moeten zoeken naar een specifieke interpretatie van de zondeval die voldoende recht doet aan het verschijnsel van het radicale kwaad, een verschijnsel dat de film 'Haar naam was Sarah' zo aangrijpend in beeld weet te brengen.
zondag 5 mei 2013
Haar naam was Sarah
Abonneren op:
Reacties posten (Atom)
26 opmerkingen:
Beste Emanuel,
Die film zag ik gisteren ook. Je commentaar (en vragen aan jezelf als zeer belezen christen) erop volgend in deze kolom zijn verfrissend (je levensbeschouwing in aanmerking nemend).
Ik zou die vraag nooit (meer) zo kunnen hebben: want er wordt naast een radicaal kwaad ook een gruwelijk toevallig kwaad (binnen een systeem dat wel 'dit specifieke' radicaal kwaad kon voortbrengen) gedemonstreerd: dit kind met een sleutel en de gevolgen.
Uiteraard past het me alleen af te wachten met 'welk antwoord' je komt op je 'eigen vraag' binnen je eigen geloofsovertuiging.
Met 'antwoorden' als gruwelijke domheid in de menselijke neiging tot volgzaamheid in een systeem, hier en daar ondanks het systeem geen totale ongevoeligheid van enkelen, en vooral hier en daar heroïsche moed, kan niet volstaan worden?
Volgens mijn enige filosofiedocent ooit was een bepaalde tak van de filosofie zelf als 'radicale denkoefening' te beschouwen. Anno 1967/1968 in de Geertekerk in Utrecht.
Je gaat me nu toch niet vertellen dat dit 'radicale' kwaad nog helemaal gedekt gaat worden door: "Het gaat mij om de vraag of uitgaande van de zondeval de herkomst van het radicale kwaad überhaupt afdoende inzichtelijk gemaakt kan worden."
Maar dat ga je vast wel doen! Ben wel zeer benieuwd naar die argumentatie.
Mijn moeder zou tot Maria zijn gaan bidden en daar de moed der wanhoop in gevonden hebben... om te handelen, sterker nog, deed dat onmiddellijk. Het 'radicale' kwaad in de film of het boek verdient eerst nog specifiekere 'toekenning' bij de radix, de wortel. Het systeem of de gruwelijke radicaal kwade toevalligheden binnen de gevolgen van dat systeem? Twee zondevallen heb je op zijn minst nodig voor de agnost.
Beste Theo,
Mijn bijdrage bevat in feite een aangescherpte versie van the argument from evil. Het probleem voor de theïst is niet zozeer het begrijpelijk maken waarom er kwaad in de wereld bestaat als God goed is, maar hoe het kan dat mensen (weliswaar in gevallen toestand) als schepselen van God, ja zelfs als de kroon op Gods schepping, tot zulke buitengewoon afgrijselijke gruweldaden in staat zijn. Niet alleen "Waarom Auschwitz?", maar nog prangender: "Waarom Auschwitz aangericht door Gods kroon op de schepping?". Dit is volgens mij de sterkste formulering van the argument from evil en iedere theodicee zou zich daarom op deze versie van het argument moeten richten.
Groet,
Emanuel
De meeste filosofen achtten de natuurlijke geneigdheid van de mens naar egoïsme het kwade en de overwinning daarvan in sociaal gedrag, waarbij men vanuit een soort mystieke eenwording met het andere de grenzen tussen het ik en de ander opheft, het goede. In de Bijbel wordt die natuurlijke gerichtheid op het eigenbelang gerepresenteerd door de erfzonde.
Voor de filosofische discussie is het denk ik goed om scherp onderscheid te maken tussen het ‘slechte’ en het ‘kwade’: die natuurlijke neiging tot de bevrediging van eigen lusten en behoeften (de Bijbelse erfzonde), waarmee de mens ‘als een dier’ handelt, is het slechte, terwijl het kwade werkelijk de tegenpool van het goede is en niet iets natuurlijks of dierlijks maar ronduit ‘duivels’ is. Het kwaad is zo beschouwd net als het goede iets tegennatuurlijks: het is het perverse – het genieten van destructie en pijn – zoals bv. Marquis de Sade uitgebreid heeft beschreven (en The Joker in Batman lijkt me een modern voorbeeld). Waar de heilige naar het goede – dat is naar harmonie, vrede, geluk, etc. – streeft, streeft de duivel naar het kwaad – dat is de chaos, destructie, pijn, etc. Waar de ‘slechte’ mens handelt om zelf te overleven en welzijn voor zichzelf te bemachtigen, desnoods ten koste van andere mensen, hebben de duivel en de heilige met elkaar gemeen dat zij onverschillig staan tegenover hun eigen overleven of welzijn: zij streven naar het goede überhaupt resp. het kwade überhaupt in het volle bewustzijn dat zij zelf waarschijnlijk niet zullen overleven bij het bereiken van dat doel.
In dit filosofische licht beschouwd, plaats ik mijn vraagtekens bij de stelling dat de Holocaust het zuivere kwaad belichaamt, want ik denk dat de nazi’s – vanuit hun ideologie – wel degelijk het goede nastreefden. Zoals ik al beschreef, is egoïsme de natuurlijke positie van de mens en is het in feite een belangwekkende filosofische vraag hoe de mens goed kan handelen dus zijn natuurlijke neiging kan overwinnen: Kant had daarvoor zelfs een noumenale werkelijkheid nodig en bij Hegel vindt het goede een objectieve realisatie in de Staat. Ik denk dat met name Hegel (of Rousseau) wezenlijk is voor een goed begrip van het fascisme: de Staat verenigt de mensen en maakt door deze ‘mystieke’ eenwording het goede mogelijk waardoor de mens zijn slechtheid of egoïsme overwint (“een voor allen, allen voor een”). In de nazi-variant van deze ideologie, wordt de Jood opgevat als de slechte mens bij uitstek: de Jood is puur egoïsme en materialisme en kan deze natuurlijke neiging of zondigheid niet overwinnen. Daarom was het volgens mij van wezenlijk belang dat de Joden een Statenloos volk waren: de Joden zouden niet in staat zijn hun dierlijke slechtheid te overwinnen door middel van vereniging in een Staat en om die reden zouden Joden ook nooit echt kunnen integreren tot burger binnen de Europese Staat zodat zij getransporteerd of geëlimineerd moesten worden. Zoals Weininger beschrijft – en hier gaat het moderne antisemitisme in het oude anti-judaïsme over – is het daarom van wezenlijk belang dat Jezus een Jood was: het christendom werd opgevat als de overwinning of transcendentie van het jodendom, dat wil zeggen de overwinning of transcendentie van het goede op het slechte. Dat maakte de Jood per definitie tot de slechte mens: hij had immers zijn slechtheid niet overwonnen door zich tot het christendom te bekeren, zoals Jezus bij wijze van na te volgen voorbeeld had gedaan.
Wat je ook van deze ideologie vindt, het is wel een ideologie die uitdrukkelijk naar het goede streeft en daarvoor het slechte wil elimineren. Wat zo gruwelijk aan de Holocaust is, is niet zijn inherent duivelse karakter, maar zijn rigoreuze toepassing van het principe ‘het doel heiligt alle middelen’ dat tot een soort industriële vernietigingsmachine leidde waarvan de massaliteit van de massamoord ons schokt. Sowieso is het natuurlijk een serieuze filosofische vraag of het kwaad, zoals ik hier heb gedefinieerd, eigenlijk wel bestaat: is wat wij het kwaad noemen niet altijd slechts de manifestatie van de slechte natuur van de mens (of misschien juist van het streven naar het goede zoals vele politieke ideologieën hebben laten zien, waarbij het spreekwoord luidt dat de weg naar de hel geplaveid is met goede bedoelingen)? Die vraag geldt evengoed voor het goede: bv. Kant was misantroop genoeg om ernstig te twijfelen of ooit iemand wel echt goed heeft gehandeld, want is niet ook alles wat wij goed noemen in werkelijkheid slechts een ‘slim’ egoïsme (zoals bv. Hobbes geloofde)? Mogelijk bestaan deze transcendente sferen van het goede en het kwade derhalve helemaal niet, maar is er slechts de natuur met zijn ‘slechte’ neiging diep in elk organisme geplant dat dan zo het ‘radicale kwaad’ in de wereld kan worden genoemd. Maar in ieder geval bestaan de ideeën van het goede en van het kwade, zoals met name de literatuur ons keer op keer laat zien, waarin in ieder geval het christendom gelooft en waarover wij filosofen kunnen filosoferen…
Beste,
Het is erg eenvoudig om voorbeelden te vinden waarin een mens uit puur kwaadaardig sadisme daden verricht die niet te begrijpen zijn vanuit slechts een ontaard slecht egoïsme. Wanneer ik het over het radicale kwaad heb, dan denk ik bijvoorbeeld aan een meisje van 6 jaar oud dat door een soldaat uit de armen van haar moeder wordt gerukt om vervolgens voor de ogen van haar wanhopige ouders te worden doodgetrapt, terwijl de collega's van de soldaat lachend toekijken. Toen ik jouw theoretische betoog over ideologieën, doelen en middelen las, over Rousseau, Kant en Hegel, moest ik steeds aan dit soort voorbeelden denken. Radicaal kwaad is reëel en tastbaar, geen kwestie van abstracte analyse. Het bestaat. Onmiskenbaar. We komen ermee in aanraking wanneer we bijvoorbeeld aan Sarah denken, wat dit kind heeft moeten meemaken in deze wereld. Dit kind. Haar naam was Sarah.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Je zegt: "Niet alleen "Waarom Auschwitz?", maar nog prangender: "Waarom Auschwitz aangericht door Gods kroon op de schepping?""
Maar voor mij blijft de film ook zeggen: 1) een radicaal gruwelijk systeem ontworpen door mensen die toch moeilijk nog te omschrijven zijn als Gods kroon op de schepping. (Ik begrijp dat dat voor de filosoof de 'mens' als zodanig is, dus wel zo moet.) en 2) een gruwelijk radicaal 'toevallig' kwaad voor dit ene individu (als je een meisje van die leeftijd zo mag noemen, op het weten wat haar te doen staat na), binnen dat 'algemene kwaad' dat eventueel wel met de zondeval te maken heeft, als je daarin wilt geloven. Dat individuele lot is met de beste 'wil' van de wereld 'niet invoelbaar' of zelfs 'onvoorstelbaar', waar dat de 'algemene zondeval' eventueel nog wel zou kunnen zijn (als mogelijke gebeurtenis, hoe onwaarschijnlijk ook).
Ik zie echt twee zondevallen: toerekenbare en volstrekt niet toerekenbare, je zou zeggen conform het 'ontwikkelde en zich nog ontwikkelende' recht. Ik kan het persoonlijk niet in redelijk verband brengen (de mens of het bewustzijn kan het paradijs op het spel hebben gezet, dus niet op zondag voetballen of zwemmen voor sommigen, ok, maar dit meisje als pars pro toto voor vele radicaal gruwelijke individuele zaken, dat moet wel een ander soort zondeval zijn?)
Ik ben uiteraard geen specialist in zondevallen, maar waarom maar één?
Beste Theo,
Meer dan één zondeval? De mensheid die na reeds gevallen te zijn vervolgens nog een keer valt, nog dieper wegzinkend. Kijk, daar had ik zelf nou nog niet aan gedacht ;-)
Groet,
Emanuel
Beste Theo,
Maar ik had er natuurlijk wel aan moeten denken. Peter Stijnen wees mij op de volgende interessante passage in het Nieuwe Testament: 2Th2:3-5. De wetteloze mens die nog moest verschijnen. Hier wordt een zondeval na de zondeval aangekondigd. En dit lijkt inderdaad een oplossing te zijn voor mijn prangende vraag. De mens valt meerdere keren, en zakt zo steeds verder weg, van kwaad tot erger, todat op enig moment het radicale kwaad voor de mens een reële mogelijkheid wordt.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Verrassende reacties. Ik kan me niet op de Bijbel beroepen (wegens gebrek aan grote belezenheid daarin, en dat wil ik verder zo houden wegens de te grote multi-interpreteerbaarheid van die teksten naar de eigen hart-stand) en evenmin op het in overeenstemming zien te brengen van de hoogste logica, die je eigen is, met het 'hart', of de ethiek.
Maar mooi dat er hier zelfs een soort 'oplossing' is voor je voor de 'intellectuele' kant van de zaak.
Tja, verder roept het kind van negen ook nog op: die 'eerste' 'zondeval' kan voor haar 'dus' gewoon niet waar zijn!
Of weer anders, nog veel zwaarder: gaan we er 'ethisch' wel op vooruit, 2000 jaar later, na die tekst en al die interpretaties? Op welke apocalyps zit jij dan te wachten? Die zal vast komen, maar zelfs aan een zondeval op zondeval komt een 'logisch' eind: of kun jij nog iets meer gruwelijks bedenken dan we al gezien hebben?
De 'impliciete' zondeval tegenover dat meisje van negen, ik zou er God zelf een draai voor om zijn oren geven, als al zijn beschermengelen even een allerallerlaatse sigaretje zouden gaan roken op het toilet van WFH. Intellectueel en gevoelsmatig geheel onder niveau van God, als hij bestaat, zoals de filosoof dat zo mooi zegt.
In het kader van het (absolute) kwaad wordt in ieder geval in de christelijke traditie de duivel genoemd (alhoewel ik er de laatste tijd niet zoveel meer over verneem). Het kwaad als buiten- of bovenmenselijke entiteit (of zo trancedent als je het maar hebben wil) is mijns inziens noodzakelijk ingrediënt om het 'absolute' kwaad niet alleen te begrijpen maar ook te definiëren.
Gijsbert van den Brink noemt dit blog in ND 24-05-13. Lang verhaal, maar volgens hem zijn zonde en radicaal kwaad uiteindelijk één en hetzelfde. Het scheiden van zonde en radicaal kwaad is alleen al fenomenologisch onbegonnen werk, want waar houdt het een op en begint het ander ?
Hij zegt ook : “Kwaad is een moreel begrip : de precieze invulling ervan hangt af van onze intuïties over goed en kwaad, en die zijn cultureel bepaald en sterk wisselend. Zonde is een theologisch begrip : het gaat erin om de weigering met God vandaan te hebben, met alle morele gevolgen van dien.
(In de laatste zin is er kennelijk iets misgegaan met de tekstverwerker, maar de bedoeling zal wel duidelijk zijn).
Beste A. Atsou-Pier,
Kunt u mij een plezier doen en het ND stuk van van den Brink naar gjerutten@kpnmail.nl emailen als u electronisch toegang tot het ND heeft (of toegang heeft tot OCR)? Dank!
Groet,
Emanuel
Ik doe het artikel wel even op de post naar het Abraham Kuyper Centre, VU, De Boelelaan enz. Heb helaas er wel in gestreept en gegeeld, en kreten in de marge gezet. Niet naar kijken a.u.b. !
Beste Emanuel,
Wij hadden enkele weken geleden via twitter (StijnenP) een discussie over grondeloos en radicaal kwaad. De aanleiding was een tweet, waarin je je afvroeg of de peilloosheid van het kwaad wel voldoende wordt verklaard door de/een zondeval. Ik legde toen o.m. de vraag van Anselmus van Canterburry (die als grondlegger van de verzoeningsleer wordt beschouwd) voor: "Hebben wij voldoende overwogen hoe groot het gewicht der zonde is?". Om een antwoord op de prangende vraag van ultiem moreel kwaad te vinden heb ik een poging gedaan door te denken. En wel vanuit het christelijk geloof en de Bijbel als openbaringsbron. Is de afgrondelijkheid van het mensenhart nou echt wel te herleiden naar de zondeval van de mens? Het feit van het ultieme kwaad ligt er. Ik ga uit van een geschapen mens met een volledig vrije wil, met de mogelijkheid voor het ultieme goede en voor (ultieme?) kwade te kiezen. Maar moeten we om het te verklaren en in overeenstemming met een goed geschapen mens niet eens 'omgekeerd' denken? Vanuit het goddelijke perspectief van geschonden heiligheid, peilloze toorn, die kennelijk vergelding eiste. De zonde was zo peilloos en groot dat er zelfs een Kindoffer (in menselijke termen ultiem kwaad) nodig was. Op Golgotha bleek de peillosheid van het kwaad en de zondeval immers? God moest lijden (Van de Beek). Het grondeloze en ultieme kwaad in het mensenhart weerspiegelt e.e.a. (als contrast op de onmetijke genade?) De mens koos voor het ultieme kwaad, in volledige vrijheid. Want als de wil volkomen vrij was, en koos tegen het ultieme goede, dan kan er toch slechts ultiem kwaad overblijven? Het duizelt mij. Zal de ratio het ooit doorgronden? Mijn (voorlopige?) antwoord zal je wellicht niet bevredigen. Wijs me de inconsistentie dan aan.
Beste A. Atsou-Pier,
Dank!
Groet,
Emanuel
Beste StijnenP,
Je schrijft: "De mens koos voor het ultieme kwaad, in volledige vrijheid. Want als de wil volkomen vrij was, en koos tegen het ultieme goede, dan kan er toch slechts ultiem kwaad overblijven?".
Welnu, ik ben het met je eens dat veel mensen in vrijheid voor het ultieme kwaad kiezen. Een keus tegen het ultiem goede hoeft echter nog geen keus voor het ultiem kwaad te impliceren. Waarom koos de mens in haar zondeval niet voor een wat minder vergaand kwaad? Hoe kon de mens, nota bene een schepsel Gods, zó ver gaan, zó diep zinken? Daar zit mijn probleem. Een mogelijke oplossing is wellicht die van Theo (zie de discussie hierboven).
Groet,
Emanuel
Vraag: Veronderstelt het bestaan van het goede logischerwijze (dwingend) het bestaan van het kwade?
Beste StijnenP,
Dat lijkt mij niet. God is goed en God had in vrijheid kunnen besluiten niet te scheppen, zodat het op z'n minst mogelijk is dat het goede bestaat zonder dat het kwade bestaat.
Maar zelfs als het bestaan van het goede logischerwijs het bestaan van het kwade veronderstelt, dan nog volgt daar niet uit dat het goede logischerwijs het radicaal kwade veronderstelt.
Groet,
Emanuel
In het artikel ‘Nietzsche, Anti-Semitism and the Holocaust’ betoogt de auteur Stephen Aschheim dat Nietzsche de gruweldaden van de Holocaust mogelijk heeft gemaakt. En dan niet op de manier dat Nietzsche een proto-nazi zou zijn (zoals Nietzsche’s zuster postuum van hem heeft gemaakt): het werk van Nietzsche leidt niet onvermijdelijk tot het fascisme of nationaalsocialisme, maar tegelijkertijd is het toch ook van betekenis dat de nazi’s de enige politieke beweging van betekenis tot nu toe vormden die Nietzsche expliciet als hun profeet declameerde. Het belang van Nietzsche voor de nazi’s is niet eens zozeer de inhoud – zoals zo vaak al is betoogd, zou Nietzsche zich beslist tegen een aantal aspecten van het nationaalsocialisme hebben gekeerd – als wel de radicaliserende invloed van Nietzsche: zijn denken radicaliseert alles en overschrijdt elke grens, waardoor onder invloed van zijn denken een bijna universeel gegeven (of zwakte/ressentiment) als racisme of antisemitisme tot een ongekende genocide kon leiden. In de woorden van Aschheim:
“it was the radically experimental, morality-challenging, tradition-shattering Nietzschean sensibility that made the vast transformative scale of the Nazi project thinkable. (…) the moral and historical significance of Nazism lies precisely in its unprecedented transvaluations and boundary-breaking extremities, its transgressive acts and shattering of previously intact taboos.”
Ik denk dat dit de kern van de zaak is: het ‘onvoorstelbare’ van de Holocaust of het ‘radicale kwaad’ van Rutten is gelegen in die al dan niet Nietzscheaanse ‘transcenderende’ wil om elke grens te overschrijden, elk gegeven in een ander licht te plaatsen, elk rustpunt los te slaan en elk fundament te ondermijnen, waardoor alles mogelijk wordt en de mens aldoor zichzelf kan overtreffen – in scheppingskracht en in destructiekracht, in goedheid en in boosaardigheid.
Beste fwk,
Dit is inderdaad een vruchtbare invalshoek. Aanvullend zouden we kunnen overwegen dat het radicale kwaad in de mens in feite een ontaarde radicalisering betreft van een vorm van transgressie die reeds in het Goddelijke zelf kan worden aangetroffen. Zie in dit verband eventueel mijn essay 'Over het Goddelijke bij Georges Bataille' op gjerutten.nl
Groet,
Emanuel
Graag eerst definiëren wat 'absoluut kwaad' is. We bedoelen daar allemaal vermoedelijk net iets anders mee.
Sommige nationaalsocialisten vonden het Jodendom het absolute kwaad en de uitroeiing van het Joodse volk absoluut goed.
Definiëren van absoluut kwaad vooronderstelt de aanname van een absolute moraal, een absoluut goed.
Welke absolute moraal delen de deelnemers aan deze discussie?
Als deze echter ontbreekt is er hier niet sprake van een echt gesprek, maar van een schijngesprek.
Het absolute kwaad is het ontbreken van ieder aspect van (absolute) goedheid.
Waar God het absolute goed is (en niet vertegenwoordigt), is de duivel het absolute kwaad.
Deze tegenstelling is niet dualistisch, maar gaat over 'zijn' tegenover 'schijn'. Waar God de Schepper, de weg, de waarheid, het leven, kortom de wordende ware werkelijkheid is, is de duivel namelijk niet de vernietiger (hem ontbreekt daartoe iedere wezenlijkheid in onze werkelijkheid, die van God is), maar de leugenaar, de verkondiger van schijnwaarheid.
Die schijnwaarheid verkondigt hij altijd aan de mens - andere middelen heeft hij niet - die er vervolgens een puinhoop en mislukking van maakt, de 'zondaar' als 'doel misser'.
De mens is door God vrij geschapen om of God of de duivel te volgen.
Dat lijkt mij in een notedop het verhaal. Het bereiken van een staat van absoluut kwaad - de duivel worden - is voor een mens in dit leven niet mogelijk. Maar de mens kan een heel eind met de duivel op pad gaan. Dat is dan altijd een pad van schijn, leugen en mislukking. De aanwezigheid van het absoluut kwaad schemert daar soms heel duidelijk doorheen.
Overigens ben ik, zoals duidelijk is, geen theïst. Wanneer theïst zijn voorwaarde is om op deze log in discussie te geraken (wat ik mij goed kan voorstellen, er moet een ' common ground' zijn voor een goede discussie), laat mij dat dan even weten.
Beste Rogier,
Je hoeft zeker geen theïst te zijn om aan de discussie deel te nemen.
Groet,
Emanuel
Het blog geeft inderdaad ruim de mogelijkheid aan de nunace die de zondeval nu eenmaal met zich meebrengt. Zoals alle gebeurtenissen trouwens waar we zelf niet bij waren en ieder een eigen invulling geeft aan zijn of haar gedachten. Dat zondevallen te ontdekken zijn buiten de bijbel, vond ik een mooie constatering. Het concept zondeval is niet alleen abrahamitisch maar vooral menselijk.
Het een na laatste hoofdstuk van Lev Tolstoj's 'mijn kleine evangelie' is een afscheidsgesprek.
Met als kop: Het persoonlijk leven is een waan van het vlees, een kwaad. Het ware leven is het leven dat allen mensen gezamenlijk hebben ()
En even verderop laat Tolstoj jezus zeggen: Ik heb gedaan wat u mij heeft gezegd, ik heb de mensen geopenbaard dat u het begin van alles bent en zij hebben mij begrepen.
Welnu, lieve Lev, ik heb er geens snars van begrepen. Sterker nog, ik vind het lariekoek.
Zonden zijn zaken van het aardse leven, we zullen moeten inzien wat goed en kwaad is en er naar moeten handelen. Pas dan komen wij te vallen in het rijk van de vader.
Een reactie posten