Profaan theïsme

Meerdere denkers hebben de laatste jaren betoogd dat atheïsme prima kan samengaan met een diepgaande oprechte spirituele gevoeligheid voor wat in de filosofie bekend staat als het sacrale of het heilige. Zo ontstaat een atheïsme dat weliswaar het bestaan van God ontkent, maar desalniettemin openstaat voor authentieke religieuze gevoelens van ontzag, fascinatie, verwondering en eerbied voor het sacrale. Hier wordt het heilige uiteraard niet meer vereenzelfigd met God. In plaats daarvan ziet men bijvoorbeeld de kosmos, de natuur of het zijnsgeheel als heilig. In deze voorbeelden wordt het sacrale nog altijd immanent gedacht. Er zijn echter ook transcendente vormen van atheïstische sacraliteit denkbaar, zoals de erkenning van een heilige morele orde die uitgaat boven het leven en de kosmos zelf en waarop wij ons als mensen kunnen richten.

Is dit sacraal atheïsme wijsgerig gezien een houdbare positie? Daarover wellicht een andere keer meer. In elk geval is het zo dat met het introduceren van deze mogelijkheid de klassieke dichotomie tussen theïsme en atheïsme opengebroken wordt. Ze valt erdoor namelijk uiteen in vier verschillende posities: sacraal atheïsme, sacraal theïsme, profaan atheïsme en profaan theïsme. Laat me ze even kort langslopen.

Het sacraal atheïsme heb ik hierboven reeds beknopt omschreven. De tweede categorie is die van het sacraal theïsme. Dit is uiteraard de klassieke positie. Een sacraal theïst gelooft niet alleen in het bestaan van God maar ook in Gods absolute sacraliteit of heiligheid. Men ervaart in zijn of haar leven veelal diepe religieuze gevoelens van bewondering, eerbied en ontzag voor God. God is heilig en precies daarom aanbiddingswaardig. Sacraal theïsme is dus een theïsme dat volop aandacht heeft voor het sacrale. Dit lijkt op het eerste gezicht wellicht een pleonasme. Een theïstisch wereldbeeld erkent toch per definitie diepgaande ervaringen van sacraliteit? Want is God niet hoe dan ook het mysterium tremendum majestas et fascinans en dus welhaast per definitie heilig? Dit is echter niet het geval, zoals weldra duidelijk zal worden.

De derde categorie is die van het profaan atheïsme. Een profaan atheïst meent net zoals een sacraal atheïst dat God niet bestaat. In tegenstelling tot een sacraal atheïst heeft een profaan atheïst echter geen enkel oog voor het sacrale. De wereld is slechts materie in beweging, zonder doelen, waarden of betekenis. Er is helemaal niets heiligs aan wat dan ook, aldus de profaan atheïst. Wie zegt gegrepen te worden door spirituele gevoelens van sacraliteit wordt volstrekt niet serieus genomen. Men meent wel dat als God bestaat, God inderdaad heilig genoemd zou mogen worden. Maar omdat er volgens hen nu eenmaal geen God is, gaat het hier slechts om een theoretische irrelevante mogelijkheid. Atheïstische concepties van sacraliteit worden daarentegen onder geen enkele voorwaarde als zinvol geaccepteerd.

De vierde categorie die het logische sluitstuk vormt van de overige drie en die ik nog nergens expliciet als wereldbeeld tegenkwam is die van wat ik het profaan theïsme zou willen noemen. Een profaan theïst gelooft net zoals een sacraal theïst in het bestaan van God. Echter, in tegenstelling tot de sacraal theïst staat een profaan theïst absoluut niet open voor een spirituele gevoeligheid voor het sacrale. Sterker nog, een profaan theïst ontkent eenvoudigweg dat God heilig of sacraal is. God wordt verstandelijk begrepen als een bewust wezen dat de grond is van de wereld, de eerste oorzaak van het zijn, zonder dat dit ook maar het geringste gevoel opwekt van ontzag, fascinatie, verwondering of eerbied voor God. Een profaan theïst accepteert veelal op louter intellectuele gronden dat de wereldgrond bewustzijn in plaats van stof of informatie is. Dit gebeurt bijvoorbeeld doordat men overtuigd is geraakt door één of meerdere metafysische argumenten voor het bestaan van een persoonlijke eerste oorzaak van de wereld. Een dergelijke erkenning van het bestaan van God gaat echter op geen enkel moment gepaard met het ervaren of beleven van God als sacraal of heilig. Een profaan theïst heeft kortgezegd nimmer religieuze gevoelens of spirituele ervaringen. Gods bestaan wordt slechts geaccepteerd als de sluitsteen van een allesomvattende metafysica. Meer niet.

Deze vierde categorie is interessant omdat zij in tegenstelling tot de overige drie posities in de wijsgerige literatuur welhaast afwezig lijkt. En dit terwijl ik zelf toch meer dan één persoon ken die als profaan theïst gekwalificeerd zou kunnen worden.