Meerdere denkers hebben de laatste jaren betoogd dat atheïsme prima kan samengaan met een diepgaande oprechte spirituele gevoeligheid voor wat in de filosofie bekend staat als het sacrale of het heilige. Zo ontstaat een atheïsme dat weliswaar het bestaan van God ontkent, maar desalniettemin openstaat voor authentieke religieuze gevoelens van ontzag, fascinatie, verwondering en eerbied voor het sacrale. Hier wordt het heilige uiteraard niet meer vereenzelfigd met God. In plaats daarvan ziet men bijvoorbeeld de kosmos, de natuur of het zijnsgeheel als heilig. In deze voorbeelden wordt het sacrale nog altijd immanent gedacht. Er zijn echter ook transcendente vormen van atheïstische sacraliteit denkbaar, zoals de erkenning van een heilige morele orde die uitgaat boven het leven en de kosmos zelf en waarop wij ons als mensen kunnen richten.
Is dit sacraal atheïsme wijsgerig gezien een houdbare positie? Daarover wellicht een andere keer meer. In elk geval is het zo dat met het introduceren van deze mogelijkheid de klassieke dichotomie tussen theïsme en atheïsme opengebroken wordt. Ze valt erdoor namelijk uiteen in vier verschillende posities: sacraal atheïsme, sacraal theïsme, profaan atheïsme en profaan theïsme. Laat me ze even kort langslopen.
Het sacraal atheïsme heb ik hierboven reeds beknopt omschreven. De tweede categorie is die van het sacraal theïsme. Dit is uiteraard de klassieke positie. Een sacraal theïst gelooft niet alleen in het bestaan van God maar ook in Gods absolute sacraliteit of heiligheid. Men ervaart in zijn of haar leven veelal diepe religieuze gevoelens van bewondering, eerbied en ontzag voor God. God is heilig en precies daarom aanbiddingswaardig. Sacraal theïsme is dus een theïsme dat volop aandacht heeft voor het sacrale. Dit lijkt op het eerste gezicht wellicht een pleonasme. Een theïstisch wereldbeeld erkent toch per definitie diepgaande ervaringen van sacraliteit? Want is God niet hoe dan ook het mysterium tremendum majestas et fascinans en dus welhaast per definitie heilig? Dit is echter niet het geval, zoals weldra duidelijk zal worden.
De derde categorie is die van het profaan atheïsme. Een profaan atheïst meent net zoals een sacraal atheïst dat God niet bestaat. In tegenstelling tot een sacraal atheïst heeft een profaan atheïst echter geen enkel oog voor het sacrale. De wereld is slechts materie in beweging, zonder doelen, waarden of betekenis. Er is helemaal niets heiligs aan wat dan ook, aldus de profaan atheïst. Wie zegt gegrepen te worden door spirituele gevoelens van sacraliteit wordt volstrekt niet serieus genomen. Men meent wel dat als God bestaat, God inderdaad heilig genoemd zou mogen worden. Maar omdat er volgens hen nu eenmaal geen God is, gaat het hier slechts om een theoretische irrelevante mogelijkheid. Atheïstische concepties van sacraliteit worden daarentegen onder geen enkele voorwaarde als zinvol geaccepteerd.
De vierde categorie die het logische sluitstuk vormt van de overige drie en die ik nog nergens expliciet als wereldbeeld tegenkwam is die van wat ik het profaan theïsme zou willen noemen. Een profaan theïst gelooft net zoals een sacraal theïst in het bestaan van God. Echter, in tegenstelling tot de sacraal theïst staat een profaan theïst absoluut niet open voor een spirituele gevoeligheid voor het sacrale. Sterker nog, een profaan theïst ontkent eenvoudigweg dat God heilig of sacraal is. God wordt verstandelijk begrepen als een bewust wezen dat de grond is van de wereld, de eerste oorzaak van het zijn, zonder dat dit ook maar het geringste gevoel opwekt van ontzag, fascinatie, verwondering of eerbied voor God. Een profaan theïst accepteert veelal op louter intellectuele gronden dat de wereldgrond bewustzijn in plaats van stof of informatie is. Dit gebeurt bijvoorbeeld doordat men overtuigd is geraakt door één of meerdere metafysische argumenten voor het bestaan van een persoonlijke eerste oorzaak van de wereld. Een dergelijke erkenning van het bestaan van God gaat echter op geen enkel moment gepaard met het ervaren of beleven van God als sacraal of heilig. Een profaan theïst heeft kortgezegd nimmer religieuze gevoelens of spirituele ervaringen. Gods bestaan wordt slechts geaccepteerd als de sluitsteen van een allesomvattende metafysica. Meer niet.
Deze vierde categorie is interessant omdat zij in tegenstelling tot de overige drie posities in de wijsgerige literatuur welhaast afwezig lijkt. En dit terwijl ik zelf toch meer dan één persoon ken die als profaan theïst gekwalificeerd zou kunnen worden.
Abonneren op:
Reacties posten (Atom)
18 opmerkingen:
Beste Emanuel,
"De wereld is slechts materie in beweging, zonder doelen, waarden of betekenis."
Ja precies. De profane atheist heeft er totaal geen probleem mee als iemand het graf van zijn overleden moeder beklad met hakenkruizen. Of als de taliban eeuwenoude boeddhistische beelden vernield. Of als George Lucas met zijn tengels de originele versies van Star Wars aanpast zodat deze nooit meer gezien kan worden zoals de profane atheist het ooit als kind in de bioscoop zag. Of als IS een aanslag pleegt in Parijs. Of als de persvrijheid in een land de kop in wordt gedrukt. Of vrijheid van meningsuiting. Of privacy. Of als er geschiedsvervalsing plaatsvind. Niets is immers van enigerlei waarde of betekenis voor de profane atheïst.
Nu kan ik mij niet voorstellen dat jij werkelijk zo over de profane atheïst denkt, dus misschien wil je je definitie van de profane atheïst wat bijstellen.
Groet,
Arno
Beste Arno,
Een profaan atheïst zal zeggen dat wij het zijn die waarden en zin projecteren op een wereld die objectief gezien volstrekt waardevrij en zinloos is. Neem dit bekende citaat van Richard Dawkings uit zijn boek A Darwinian View of life: "In a universe of electrons and selfish genes, blind physical forces and genetic replication, some people are going to get hurt, other people are going to get lucky, and you won't find any rhyme or reason in it, nor any justice. The universe that we observe has precisely the properties we should expect if there is, at bottom, no design, no purpose, no evil, no good, nothing but pitiless indifference." Dit vormt een welhaast canoniek voorbeeld van wat ik profaan atheïsme noem.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Precies. Het wordt objectief is het kernwoord hier. Maar het wil dus absoluut niet zeggen dat de atheist van mening is dat de wereld geen dingen van waarde of betekenis kent. De profaan atheist meent alleen in dat het subjectief is.
Een vraag voor jou. De sacrale waarde die moslims hechten aan de profeet Mohammed, welke gepaard kan gaan met diepe gekrenktheid indien een cartoonist een tekening maakt. Dat sacrale van de persoon Mohammed. Is dat subjectief of objectief in jouw beleving?
Groet,
Arno
Beste Arno,
Een profaan atheïst zal inderdaad willen blijven spreken over waarden en zin. Maar het is uiteindelijk slechts een doen alsof. Feitelijk heeft niets zin of waarde volgens de profaan atheïst. Ik acht dit een problematisch aspect van het profaan atheïsme. Maar goed, dat zou ons brengen bij mijn theorie over het op grond van zowel redelijke theoretische als redelijke praktische criteria evalueren van wereldbeelden. Daarover gaat mijn bijdrage niet.
Een sacraal theïst die moslim is zal uiteraard beweren dat Mohammed in objectieve zin sacraal is. Een sacraal theïst die christen is zal daarentegen beweren dat het sacrale in objectieve zin samenvalt met de God van het christendom. Verder kan ik mij moeilijk een profaan theïst voorstellen die tevens moslim of christen is. En een profaan of sacraal atheïst zal beweren dat noch aan Mohammed noch aan de God van het christendom objectief gezien sacraliteit toekomt. Dit alles lijkt mij elementair.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Het is inderdaad mogelijk voor een sacraal christen om te beweren dat de sacrale gevoelens van een moslim voor de profeet Mohammed objectief gezien samenvalt met de Christelijke God, maar elementair lijkt mij dat zeker niet.
Vindt de sacrale Christen dan ook dat de volgende sacrale gevoelens van personen objectief gezien samenvallen met de Christelijke God?
- De sacrale gevoelens die een hindoe kan hebben bij een koe?
- De sacrale gevoelens die een scientologist kan hebben bij de geschriften van L Ron Hubbard?
- De sacrale gevoelens die een atheist kan hebben bij een sacraal werk van Johann Sebastian Bach?
- De sacrale gevoelens die een atheist kan hebben bij een bombastisch death metal nummer?
Trouwens, jij schrijft dat jij je moeilijk een profaan theist kan voorstellen die tevens moslim als christen is. Dan ben jij blijkbaar niet bekend met het Bahai geloof. Dat heeft momenteel zo'n 5 miljoen aanhangers.
Dan nog met betrekking tot de kern van je bijdrage:
Er zit iets asymmetrisch in je vier groepen. Je stelt dat de profane atheïst van mening is dat als God wel zou bestaan dat deze dan inderdaad heilig genoemd zou mogen worden. Maar de profane theist denkt daar anders over, lijk jij te suggereren.
Nu klopt het ook niet dat de profane atheïst altijd van mening is dat als God wel zou bestaan dat deze dan inderdaad heilig genoemd zou mogen worden. Kijk bijvoorbeeld maar hoe Steven Fry er over denkt als God daadwerkelijk zou bestaan :
https://www.youtube.com/watch?v=2-d4otHE-YI
Als je de vier groepen op die manier symmetrisch trekt, dan is de profane theist iemand die geloofd dat God bestaat, maar dat God geen respect verdiend vanwege dat wat god heeft gedaan, of nagelaten heeft te doen. Afvallige gelovigen die boos zijn geworden op God. Daarvan zijn genoeg voorbeelden in verschillende kunstvormen. Bijvoorbeeld die in mijn ogen vreselijke film Signs.
Groet,
Arno
Beste Arno,
Het gaat al mis in de eerste zin van jouw laatste reactie. Ik heb namelijk niet gezegd dat het adequaat is voor een sacraal christen om te beweren dat het sacrale gevoel van een moslim voor Mohammed objectief samenvalt met de Christelijke God. Zoiets incoherents zou ik namelijk nooit beweren. In de eerste plaats hoeven religieuze gevoelens geen extramentale referent te hebben. In de tweede plaats kan gevoel (wat voor een gevoel dan ook) nooit constitutief zijn voor objectieve theïstische sacraliteit. Wat ik dan wel heb beweerd? Zie daarvoor mijn vorige reactie.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
In dat geval weet ik niet zeker of ik begrijp wat je beweerd.
Je schreef: "Een sacraal theïst die christen is zal daarentegen beweren dat het sacrale in objectieve zin samenvalt met de God van het christendom."
Ik las dat als "Een sacraal theïst die christen is zal daarentegen beweren dat het sacrale (gevoel dat die moslim heeft bij Mohammed) in objectieve zin samenvalt met de God van het christendom."
Begrijp ik nu dat ik het moet lezen als "Een sacraal theïst die christen is zal daarentegen beweren dat het sacrale (an sich) in objectieve zin (ten aller tijde en uitsluitend) samenvalt (en kan samenvallen) met de God van het christendom." ?
Verder dat je niet reageert op het tweede gedeelte van mijn reactie, wat m.i. los staat van het eerste gedeelte, en dat concreet ingaat op het onderwerp van je stuk : de sacrale theist.
Groet,
Arno
Beste Arno,
Nogmaals, je kunt het sacrale niet identificeren met het gevoel voor het sacrale. Net zoals je een boom niet kunt identificeren met de waarneming van een boom.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Toch schrijf je in je oorspronkelijke betoog regelmatig over gevoelens.
Je begint al met de term "spirituele gevoeligheid" en "openstaat voor authentieke religieuze gevoelens van ontzag, fascinatie, verwondering en eerbied voor het sacrale"
De sacraal theist "ervaart in zijn of haar leven veelal diepe religieuze gevoelens van bewondering, eerbied en ontzag voor God"
Blijkbaar zijn die gevoelens en ervaringen toch belangwekkend in je verhaal, anders zou je het niet zo vaak noemen. Uit je verhaal komt zelfs naar voren dat die gevoelens bepalend zijn geweest in het wereldbeeld dat deze mensen hebben en of het hun bijvoorbeeld een sacraal- of juist profaan theist heeft gemaakt.
Je schrijft ook "Een theïstisch wereldbeeld erkent toch per definitie diepgaande ervaringen van sacraliteit?"
Dus hoe zit het met de erkenning van de christelijke sacrale theïst van de diepgaande ervaringen van sacraliteit bij bijvoorbeeld moslims of hindoes?
Worden die erkent of niet?
En als ze worden erkent, wat is dan volgens de christelijke sacrale theïst de oorsprong van die diepgaande ervaringen van sacraliteit?
Groet,
Arno
Beste Emanuel,
De term profaan slaat volgens van Dale ten minste op twee mogelijkheden; 1. werelds, niet-kerkelijk en 2. het heilige bespottend. Misschien is seculier een betere term?
Mij lijkt de kern van de beide profane standpunten dat hierin een maat bij de mens gelegd wordt. Of het nu over morele vragen gaat of zin(geving). Hier zijn vervolgens gradaties in te bedenken, zoals een nihilistisch standpunt, utilitarisme, hedonisme, etc. Daarmee kan er ook voor het profane zeker een zin of waarde zijn, net zoals er ervaringen van schoonheid of het sublieme kunnen zijn. Het lijkt als jij het profane associeert met een bijna nihilistisch standpunt.
Er lijkt een zekere verwondering dat iemand die tot de overtuiging komt dat er een persoonlijke eerste oorzaak is hierdoor niet gegrepen wordt en tot het sacrale komt, maar voor mij is het vanzelfsprekend. Net zo vanzelfsprekend als ik na wiskundige inzichten nooit de behoefte voelde een sacrale relatie aan te gaan met een wereld der getallen.
Ik accepteer dat ik verder vrij weinig over dit wezen kan zeggen. Van bronnen moet ik het niet hebben en ik heb geen ervaring waar ik uit kan putten. Aan de andere kant heb ik ook geen enkele theodicee nodig, wat uiteindelijk natuurlijk de wereld op zijn kop en bijna blasfemisch is; de mens die God verdedigt. Ik zal dit wezen ook niet vermoeien met mijn smeekbedes of als excuus voor absurd handelen gebruiken. Ik zal dit wezen niet proberen te begrijpen in menselijke termen en niets zeggen over zijn eventuele moraliteit. En in dit God God laten zit bijna een zekere heiligheid, welhaast iets sacraals.
Groet,
Micha
Beste Emanuel,
Toch schrijf je in je oorspronkelijke betoog regelmatig over gevoelens.
Je begint al met de term "spirituele gevoeligheid" en "openstaat voor authentieke religieuze gevoelens van ontzag, fascinatie, verwondering en eerbied voor het sacrale"
De sacraal theist "ervaart in zijn of haar leven veelal diepe religieuze gevoelens van bewondering, eerbied en ontzag voor God"
Blijkbaar zijn die gevoelens en ervaringen toch belangwekkend in je verhaal, anders zou je het niet zo vaak noemen. Uit je verhaal komt zelfs naar voren dat die gevoelens bepalend zijn geweest in het wereldbeeld dat deze mensen hebben en of het hun bijvoorbeeld een sacraal- of juist profaan theist heeft gemaakt.
Je schrijft ook "Een theïstisch wereldbeeld erkent toch per definitie diepgaande ervaringen van sacraliteit?"
Dus hoe zit het met de erkenning van de christelijke sacrale theïst van de diepgaande ervaringen van sacraliteit bij bijvoorbeeld moslims of hindoes?
Worden die erkent of niet?
En als ze worden erkent, wat is dan volgens de christelijke sacrale theïst de oorsprong van die diepgaande ervaringen van sacraliteit bij die personen?
Groet,
Arno
Beste Arno,
Natuurlijk kan een christen erkennen dat een moslim een authentieke sacrale ervaring kan hebben. De oorsprong van deze ervaring is volgens de christen echter de God waarvan het christendom al sinds eeuwen getuigt.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Anders geformuleerd: De sacraal christen kan erkennen dat een moslim of hindoe of boeddhist een authentieke sacrale ervaring kan hebben, waarvan de oorsprong van deze ervaring dezelfde is als de oorsprong van de sacrale ervaring van de christen in kwestie.
Ik zou dan zeggen : Dan kan een sacraal theïst ook erkennen dat de sacraal atheist een authentieke sacrale ervaring kan hebben, waarvan de oorsprong dezelfde is als de oorsprong van de sacrale ervaringen van de sacraal theist.
Evenzo kan de sacrale atheist de sacrale ervaringen van zowel atheïsten als theïsten erkennen. Waarvan dan de oorsprong van die ervaringen gelijk is aan de oorsprong van de sacrale ervaringen van de sacrale atheist.
Ook de profaan atheist kan erkennen dat een theist bepaalde ervaringen heeft die de theist omschrijft als sacraal, en die ervaringen hebben dan dezelfde oorsprong als soortgelijke ervaringen van de profaan atheist. De profane atheist heeft alleen zijn kanttekeningen bij het woord "sacraal". Dat woord zou de profane atheist zelf niet gebruiken voor dat soort ervaringen.
Wat dat betreft is er niet zo'n verschil tussen de verschillende groepen.
Blijft over de sacraal theist?
Mij is nog steeds niet helemaal duidelijk wat voor voorstelling mij ik daar bij moet maken. Vallen de theïsten daaronder die boos zijn geworden op god? Die niets meer met god the maken willen hebben? En dus geen gevoelens van ontzag, fascinatie, verwondering en eerbied meer hebben, maar juist haat en minachting?
Of bedoel je het puur zoals zoals jij het samenvat : "Een profaan theïst heeft kortgezegd nimmer religieuze gevoelens of spirituele ervaringen" ?
Maar hoe denkt de profaan theïst dan over mede theïsten die claimen wel dat soort gevoelens of ervaringen te hebben? Verklaart de profaan theist die voor gek of voor leugenaars? Nee toch zeker?
Overigens terzijde : Onder wel groep schaar jij de grote groep ietsisme gelovigen? De "Ik geloof niet in god maar ik denk wel dat er iets is".
Beste Emanuel,
mogelijk terecht heb je de vorige - wat al te ironische, mogelijk als cynisch ervaren - 'bijdrage' - wegens het einde van het Carnaval (letterlijk het verscheuren van vlees op botten) geweigerd. (Een verdomd goed uitgangspunt op zich, dat weigeren: de diepste moraliteit, want het staat tegen, inderdaad het roept 'walging' op.)
Wat ik wilde zeggen echter, was niet anders dan dat 'categoriale' indelingen in je denken de 'nominale' indelingen alvast eerst moeten overstijgen. En dat je als wiskundige en ongetwijfeld zeer onderlegd logicus ook weet dat er interval en ratioschalen ook van toepassing zijn op veel schalen van de perceptie. Daar zit echt een probleem in de welwillendheid van het toelaten van 'welwillendheid' van de 'gezichtspunten' van anderen.
Als je 'humor' gaat weigeren, ben je ver van huis! Je categoriale indeling in de geloofssystemen cq opvattingen duiden op een soort 'meetsysteem' dat eigenlijk niet meer dan nominaal is (blond of grijs), maar - en daar zit mogelijk mijn fout van het begrijpen van de premissen- niet duidelijker wordt in de sferen van interval en ratio, waar je 'normaliter' naar 'verlangt'. Van ratio weet jij alles, van interval vast ook. Maar waar je steeds wil wegdenken misschien vanuit het idee dat een broekje van 33 zo ver zou kunnen sturen in al die esthetiek (en moordzucht)? Onwaarschijnlijk in de 'meetschalen' van nominaal naar rationeel?
Want categoriaal kun je alles. Een fonetisch liefhebbende communist kan ook uitgevonden worden of bedacht in het universum van mogelijkheden. Liefs. in de eenzaamheid van dat klaarblijkelijk wubbelende bed van Einstein.
Groet.
Beste Arno,
Hoe een profaan theïst denkt over theïsten die claimen wel dat soort ervaringen te hebben? Hij of zij kan het bestaan van die gevoelens bij de sacraal theïst erkennen, ook al ervaart hij of zij ze zelf niet. Verder zal de profaan theïst het voorkomen van genoemde gevoelens bij sacraal theïsten niet beschouwen als een reden om te denken dat God sacraal is.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
En is dat omdat het woord sacraal niet voorkomt in het woordenboek van de profaan theist, of is de profaan theist van mening dat er weliswaar dingen zijn die sacraal zijn, maar god is daar niet een van?
Hoe dan ook zit er iets merkwaardigs in je indeling naar mijn mening.
Je schrijft over de profaan atheist : "Men meent wel dat als God bestaat, God inderdaad heilig genoemd zou mogen worden"
Waarom zou de profaan atheist niet gewoon, mocht deze onomstotelijk bewijs krijgen dat god bestaat, een profaan theist kunnen worden?
Groet,
Arno
Beste Arno,
Met dat "zou mogen" wilde ik zeggen dat een profaan atheïst niet hoeft uit te sluiten dat als God bestaat, God ook sacraal is. Ik wilde anders gezegd zeggen dat een profaan atheïst eventueel van mening kan zijn (maar dus niet hoeft te zijn) dat als God bestaat God sacraal is.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
een en ander van deze column van je druizelt (met s mag ook niet), want de (terecht) afgesproken taal wijst het af als onjuist gespeld, nog een beetje na. (Druizelen is je niet helemaal 'happy' voelen, dus iets waarbij je je eigen 'gevoelen' of nog erger je 'ervaren' toelaat.) Toch kwam het woord zomaar in me op. Zo Zen als wat dus, haha aan jou.
Het lijkt me niet de weg en waarheid en het leven, of varianten, die je kunt verzinnen in allerlei, inderdaad varianten. Ik wilde heel bescheiden duiden op de moeilijkheid 'mensen' of 'hun opvattingen' of 'hun overtuigingen' te meten. Dat is zeker geen 'categoriaal' systeem.
Het is meer een beetje van dit of dat, en (over levensfasen heen) veranderlijk als het weer of bij anderen juist weer niet. Dus de afscheidingssekten van de filosofie (onder meer de psychologie en sociologie en pedagogie, al die softies) kunnen geen kant op met die categoriale opdelingen of indelingen, of je ze nu toepast op 'houding' ten opzichte van God of de tevredenheid over de 'werksters' - want dat waren mijn zusters - hoe logisch ze ook bedacht kunnen worden.
Het is een 'indeling' in de 'geest' van de 'scribent'. Van black en white (nominaal) naar viervoudig mogelijke houdingen en opvattingen (categoriaal) naar iets dat weliswaar geen nulpunt heeft in de onderdiepste buiklaag, maar wel meetbare afstanden heeft van het een tot het ander (interval) tot de ratioschaal (met dat beroemde nulpunt en dus het negatieve mogelijke in het 'meten' en 'indelen' van de medemens).
Conclusie: de mens deelt in (en constateert dat er een 'bepaalde' categorie niet al te aanwezig is in de 'relevante' literatuur).
Een ding is (lijkt) zeker: Christus had in de verste verte niet jouw 'redeneerkracht'. Ik noem me een calvinistisch bezwaarde in het katholiekendomdomtromtrom van Carnaval, als je ook de slechtste humor nog toelaat.
God is Plato: het goede en mooie en ware, inderdaad het beschaamt, als je ze alle drie tegelijk zou kunnen ervaren, het mocht mij nooit gebeuren? U wel, buiten de VU?
Groet.
Een reactie posten