zaterdag 13 april 2013
Publieke en private rationaliteit
Het soort rationaliteit dat een rol speelt bij het omarmen van wereldbeschouwingen is van een andere orde dan het soort rationaliteit dat vereist is om vakwetenschappelijke theorieën te ontwikkelen. Een wereldbeeld is namelijk een pre-theoretisch narratief voor het duiden en integreren van al onze persoonlijke ervaringen en geen theoretische empirisch toetsbare hypothese. Wereldbeelden, religieus of niet, overstijgen dan ook het empirisch verifieerbare. Wel dienen ze compatibel te zijn met de resultaten van vakwetenschappelijk onderzoek om intellectueel aanvaardbaar te zijn. De andere orde waarover ik hierboven sprak is immers nog altijd een orde binnen de sfeer van het rationele. Het gaat zoals gezegd immers om twee verschillende vormen van rationaliteit. Het verschil ontstaat omdat er sprake is van twee verschillende epistemische contexten. Het ontwikkelen van wetenschappelijke theorieën speelt zich af in de voor iedereen toegankelijke publieke context. Het gaat hier om het vinden van een gemeenschappelijke grondslag, om algemene instemming, en dus om intersubjectief controleerbare berekeningen en herhaalbare observaties en experimenten. Het omarmen van een wereldbeschouwing vindt daarentegen plaats binnen ieders private context, oftewel binnen de persoonlijke context van het concreet geleefde leven. Nu kan geen mens uiteindelijk zonder een bepaald wereldbeeld. Ieder van ons kan niet anders dan in de loop van zijn of haar leven op zoek gaan naar een persoonlijk 'best account', een passend wereldbeeld dat uiteindelijk de minste existentiële en epistemische problemen oplevert. Dit is eveneens een rationeel proces. Rationele afwegingen die binnen deze persoonlijke context een cruciale rol spelen zijn (i) de vraag of een bepaald wereldbeeld zeggingskracht heeft, (ii) praktisch leefbaar is, (iii) aansluit bij de eigen aard, (iv) existentiële noden vervult, (v) bijdraagt aan het trouw kunnen en willen blijven aan significante persoonlijke levenservaringen, (vi) recht doet aan common sense en diepe onvervreemdbare intuïties, en (vii) tegemoet komt aan epistemische deugden als eenvoud, coherentie en plausibiliteit. Deze persoonlijke rationaliteit is niet meer of minder rationeel dan genoemde publieke vakwetenschappelijke rationaliteit. Ze is eenvoudigweg anders. Het gaat om een andere wijze van rationeel zijn, van toepassing binnen een andere epistemische context, en minstens zo belangrijk voor ons leven.
Abonneren op:
Reacties posten (Atom)
56 opmerkingen:
Emanuel, ik was van de week bij mijn schoonmoeder op de koffie, toen ze mij na het tweede kaakje voorzichtig vroeg: Lucas, ben je nu gelukkig met mijn dochter? Waarop ik haar antwoordde: Moeder, het is om zo te zeggen praktisch leefbaar, het sluit als het ware aan bij mijn eigen aard, ze vervult mijn existentiële noden, wat bijdraagt aan het trouw kunnen en willen blijven aan significante persoonlijke levenservaringen en wat recht doet aan common sense en diepe onvervreemdbare intuïties, en tegemoet komt aan epistemische deugden als eenvoud, coherentie en plausibiliteit.
Ik zag haar wit wegtrekken, langzaam zette zij het kopje terug op haar schoteltje, het lepetje rammelde op het porcelein. Ze pakte -terwijl ze me scherp in de gaten hield- haar telefoon en toetste: 1-1-2 waarna ze verdrietig zuchtte: busje komt zo.
Beste Lucas,
Hoewel 1-1-2 bellen wat ver gaat, kan ik mij volledig vinden in de reactie van jouw schoonmoeder. Wie geeft er tijdens de koffie nu zo'n strikt wijsgerig antwoord op haar vraag over haar dochter? Bovendien is het antwoord ook filosofisch gezien "way off". Het lijkt er dan ook op dat je mijn stukje niet of nauwelijks begrepen hebt.
Groet,
Emanuel
Ik liet mijn satirische hart even de vrije loop, dat had je vast wel begrepen. Ik las laatst nog eens een oud stuk van je -van vóór de oorlog- en dat was toch zo helder gesteld, in zulke mooie duidelijke woorden. Ik heb je weleens eerder laten merken dat ik het betreur dat je je zo in het filosofen-jargon hult, als een farao in zijn mummie. Ik zoek naar de gebalsemde binnenkant. Of ik het heb begrepen? Ik denk het wel: je betoogt er is ratio en er is andere ratio. Zo zou je ook kunnen zeggen: er is logica en er is andere logica. Of: er is geloof en er is ander-geloof. En ik weet er is Emanuel en er was een veel gewonere Emanuel.
Beste Lucas,
Natuurlijk begreep ik dat jouw verhaaltje over schoonmoeder en koffiebezoek fictief was. In mijn reactie ging ik er even in mee. Verder zijn de bijdragen die ik schrijf van een wisselende moeilijkheidsgraad, en dat geldt zowel voor mijn vroegere als voor mijn latere teksten. Even uit nieuwsgierigheid: welk oud stuk van "voor de oorlog" bedoel je precies?
Groet,
Emanuel
Ik was bezig met Bataille en stuitte toen op jouw stuk Over het Goddelijke bij Georges Bataille. Het verschil in woordgebruik is opvallend. Het zal het milieu zijn waarin je bent terechtgekomen want ik verdenk je niet van dikdoenerij. Je hoeft je van mij natuurlijk niks aan te trekken maar soms denk ik dat ook jij naar eenvoud zoekt. In dat geval: kijk nou eens naar de door mij gepersifleerde zinnen. Dat kan je toch ook anders zeggen? Je ideeën moeten te bestrijden zijn anders zijn ze niks waard. Leg ze daarom open en bloot op tafel. De grens tussen spam en werkelijkheid is soms ver te zoeken (denk ook aan de geintjes van Baudry). Enfin, sorry voor het belerende toontje maar het moest er even uit...
il 2013 15:38
Beste Lucas,
In de door jou aangehaalde passage geef ik zeven voorbeelden van hoe iemand in de context van zijn of haar concreet geleefde leven rationeel kan beoordelen of een bepaalde wereldbeschouwing bij hem of haar past. Dit zul je neem ik aan zelf ook wel begrepen hebben (anders vrees ik toch echt dat je eenvoudigweg niet voldoende affiniteit hebt met het wijsgerige thema in kwestie). Alles staat of valt dus met de helderheid van de door mij gegeven voorbeelden. Nu lijkt het mij sterk dat je geen van deze zeven voorbeelden begrepen hebt. Zo zul je best begrijpen wat met 'zeggingskracht', 'praktische leefbaarheid' en 'het vervullen van existentiele noden' bedoeld wordt. De vraag is dus welke van genoemde voorbeelden je niet begrijpt. Door dat aan te geven zou ik vervolgens die voorbeelden nader kunnen toelichten (een blogbijdrage is immers geen volledig artikel waarin ik alles op voorhand in detail 'uitpak'). Een dergelijke manier van communiceren is vruchtbaarder en veel interessanter dan slechts suggereren dat de passage in kwestie 'spam' is. Maar goed, ook dit zul je zelf best begrijpen.
Groet,
Emanuel
Emanuel, er was niets dat ik niet begreep maar ik suggereerde dat mijn schoonmoeder in de war zou raken, hoewel ik het er met haar niet over heb gehad. Ik zei ook niet dat het spam was wat je schreef, ik bedoelde dat er tegenwoordig zoveel spam rondwaart dat het steeds moeilijker wordt het ware te onderscheiden. Hoe moet het ware zich dan onderscheiden? Door eenvoudig taalgebruik. Maar mijn boodschap komt niet over. Jammer.
Interessant Emanuel,
laten we een paar vormen van rationalisering op een rijtje zetten. Jouw tweedeling van publieke en private rationaliteit tegenover de rationaliteit van Jurgen Habermas.
Habermas gaat uit van de volgende twee ‘tegengestelde’ rationaliteiten: de cognitief-instrumentele rationaliteit enerzijds, als een kenmerk van het handelen van een individuele actor, die in een contingente omgeving met geëigende middelen het realiseren van privé gedefinieerde doeleinden nastreeft in het kader van de eigen zelfhandhaving (in de objectief gegeven werkelijkheid); tegenover communicatieve rationaliteit anderzijds, als een kenmerk van het handelen van sociale actoren die een gemeenschappelijke definitie van de werkelijkheid nastreven via het wederzijds in het geding brengen van kritiseerbare geldigheidsaanspraken, waarover desgewenst redenen aangevoerd kunnen worden, die argumentatief op hun houdbaarheid kunnen worden beproefd.
Wanneer rationaliteit tot cognitief-instrumentele rationaliteit wordt ingeperkt, heeft deze kennis betrekking op standen van zaken in een objectief gegeven werkelijkheid, waarbinnen de actor doelmatig handelt. Wanneer rationaliteit daarentegen communicatietheoretisch wordt begrepen, wijkt deze realistische ontologie voor een door Habermas als ‘fenomenologisch’ aangeduid perspectief, waarin de werkelijkheid pas een objectief karakter krijgt doordat hij als zodanig geldt voor een gemeenschap van communicatief competente actoren. (H.Kunneman)
“Een wereldbeeld is namelijk een pre-theoretisch narratief voor het duiden en integreren van al onze persoonlijke ervaringen en geen theoretische empirisch toetsbare hypothese.”
Als je het mij vraagt, is een wereldbeeld een werkelijkheidsdefinitie. Het legt namelijk uit hoe de werkelijkheid er volgens een persoon uit ziet en hoe zijn beeld van de wereld is ingedeeld. Een gemeenschappelijke werkelijkheidsdefinitie veronderstelt aldus een rationaliseringsproces die via communicatief handelen tot stand komt. Een wereldbeschouwing heb je dus niet alleen! Hij kan wel uniek zijn voor de betreffende actor, maar omdat we sociale actoren zijn, deel je verschillende aspecten ervan met anderen. Daar het communicatief handelen berust op drie rationele beoordelingsmaatstaven voor het afwegen van de geldigheid van argumenten, berusten die drie beoordelingsmaatstaven op de geldigheidsaanspraken die we binnen het communicatieve handelen altijd moeten maken op het gebied van de waarheid, juistheid en waarachtigheid.
Dat houdt in, dat ook een theoretisch empirisch toetsbare hypothese valt onder het communicatief handelen en daarmee niet buitengesloten kan worden van een wereldbeeld of definitie van de werkelijkheid.
Met andere woorden; binnen een subject-subjectrationaliteit kan de publieke context niet losstaan van de leefwereld, of wereldbeschouwing, van een sociale actor.
Met vriendelijke groet, Prot.
Beste Lucas,
Als je het wel begrepen hebt, dan had ik op z'n minst een inhoudelijke reactie verwacht. En of iets wel of niet onmiddellijk begrijpelijk is voor "schoonmoeder tijdens de koffie" is geen vruchtbaar criterium voor de adequaatheid van een wijsgerige tekst. Echt niet. Ook dit zul je vast zelf inzien als je er even wat dieper over nadenkt. Geniet nog verder van deze mooie dag!
Groet,
Emanuel
Beste Prot,
Dank voor jouw interessante reactie. Je verrast me in positieve zin. Het lijkt erop dat je jezelf steeds verder aan het bekwamen bent in de wijsbegeerte. Een goede zaak!
Een wereldbeeld is volgens mij meer dan een werkelijkheidsdefinitie. Het betreft een existentiele eenheid van zowel cognitieve als praktische elementen. Zelf ben ik overigens ook van mening dat de rationele houdbaarheid van een wereldbeeld eveneens bevraagd kan worden in de publieke context, dus in een intersubjectief discours tussen sociale actoren. Zie hiervoor bijvoorbeeld mijn openingstoespraak 'Debat Felix en Sofie' op mijn website gjerutten.nl
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Aan welke voorwaarden moeten culturele duidingssystemen of *wereldbeelden* voldoen, opdat de betrokkenen tot een rationele manier van leven in staat zijn.
Dergelijke verschillen moeten volgens Habermas gezocht worden op het niveau van de grondbegrippen die de betrokkenen ter beschikking hebben voor de interpretatie van hun werkelijkheid. Men zou hier kunnen spreken van de ‘ontologie’ die met de verschillende wereldbeelden verbonden is, indien dit begrip niet in het bijzonder betrekking zou hebben op de sfeer van het zijnde, op structuren van dat wat het geval is. Het gaat hem er juist om te laten zien dat wereldbeeldstructuren, niet alleen ten aanzien van de uiterlijke natuur, maar ook voor de omgang met de normatieve realiteit van de samenleving en de omgang met het innerlijk bepalend zijn.
Deze drie verschillen wil Habermas formuleren in termen van drie verschillende houdingen ten opzichte van de werkelijkheid en drie daarmee verbonden werkelijkheidsdomeinen. In de objectiverende houding beschouwen wij de werkelijkheid als bestaande uit dingen en gebeurtenissen, waarover ware uitspraken gedaan kunnen worden en waarin effectief ingegrepen kan worden. In de normativerende houding beschouwen wij de werkelijkheid als een intersubjectief gedeelde realiteit, waarin normen gelden die als juist erkend worden. Objectieve en normatieve realiteit, natuur en maatschappij, gelden samen als de buitenwereld, waartegenover wij de binnenwereld van het innerlijk onderscheiden: het domein van intenties, wensen, behoeften en gevoelens waartoe het individu een geprivilegeerde toegang heeft en waarvan hij of zij in de expressieve houding elementen aan anderen op al dan niet waarachtige wijze laat zien. Habermas spreekt hier van drie formele wereldperspectieven.
Een werkelijkheidsdefinitie impliceert in bovenstaande omschrijving een wereldbeeld en vice versa.
Groet, Prot.
Over de drie formele wereldperspectieven wil ik nog aanvullen, dat zij het formele raamwerk verschaffen waarbinnen sociale actoren talige overeenstemming kunnen bereiken over een gemeenschappelijke definitie van de situatie of werkelijkheid waarin zij zich bevinden.
Beste Emanuel,
Het verwarrende bij het jou lezen (los van de verschillende graden van complexiteit van verscheidene inzichten in je opstellen, zoals JR dat noemt, en die zijn er) is bij mij vaak: hoe koppel je 'inzicht' dan aan gedrag? Waarom maken zich geen van de drie 'christelijke' jongens die ik 'graag wil begrijpen', te weten JR, jij en TS, zich nou nooit eens Skeptisch ontzettend boos via de blogs om het 'oeverloze uitbuiten' van de eenvoudige mens: hoe meer u stort in de geldbak, hoe meer geluk van God voor u.
Wat een abstracta voor christenen dan? In VU-torens of Nijmeegse equivalenten?
Je begint (openings-zinnnen):
" Het soort rationaliteit dat een rol speelt bij het omarmen van wereldbeschouwingen is van een andere orde dan het soort rationaliteit dat vereist is om vakwetenschappelijke theorieën te ontwikkelen."
Nou en of. De boer op.
(Wordt vervolgd)
" Een wereldbeeld is namelijk een pre-theoretisch narratief voor het duiden en integreren van al onze persoonlijke ervaringen en geen theoretische empirisch toetsbare hypothese."
Nou, dat stelt de filosoof dan voor als een 'soort definitie voor een wereldbeeld'. Een 'pre-theoretisch narratief'. Niet alleen mijn schoonmoeder maar ook die van Lucas Blijdschap (what's in a name) wil daar dan een definitie van. Pre-theoretisch: daar lust ik op zich wel rijstepap van, hoewel ik toch begrijp wat de man wil zeggen.
Gewoon: de wereld is misschien schompes ondanks onze bescheten facie van durfal Kuipers, naar mijn 'wereldbeeld' en dat is 'pre-theoretisch' en zeker in mijn 'narratief'.
Dat 'laatste', dat 'narratief' dat werd me ooit een dierbaar 'woord', had er eerder nog nooit van gehoord, maar de betere 'bedoelingen' waren te horen het woord in Nijmegen via inmiddels hoogleraar Hub Zwart: het narratief dient 'ethisch' wel vollendet te worden.
Nou ja, Emanuel, zo kan je bij elke zin verder gaan, dat zou je onrecht aandoen, maar de 'neiging' heb ik bij deze kolom wel.
Het is gewoon te veel.
Beste Theo,
Wat is nu precies jouw probleem met mijn stuk? Het zou goed zijn wanneer je dit even helder onder woorden probeert te brengen.
Groet,
Emanuel
Nou Emanuel, de strekking van je kolom is wel helder. Ik zou bijna zeggen: natuurlijk wel! (Naar jouw vaak gebruikte: Natuurlijk niet! Als iemand een redenering van je niet kan volgen of weerleggen.)
Maar ik struikelde nu over "Een wereldbeeld is namelijk een pre-theoretisch narratief voor het duiden en integreren van al onze persoonlijke ervaringen....".
Op zich houd ik er van dat je definities probeert te geven. Juist omdat je dat mbt God deed en doet en durfde (met en via allerlei logische afleidingen) heb ik veel van je werk op internet gelezen, zoals je weet', en dat blijf ik wel doen.
Ook dit zal wel een correcte en verdedigbare definitie zijn van een 'wereldbeeld'.
(Overigens heb ik ook nog wel eens iemand bezwaar zien maken tegen het woord wereldbeeld: is het wel een beeld: is het niet eerder levensbeschouwing? Inderdaad, mensen hebben een narratief met potentieel allerlei veranderingen in levensbeschouwing.)(Zie je eigen levensverhaal!)
Narratief (hoorde zelf dat woord voor het eerst bij een cursus ethiek 20 jaar geleden in Nijmegen van Hub Zwart) kan ik dan ook nog plaatsen. Maar de 'pijn' zit hem in het woord pre-theoretisch. Wat bedoel je daar dan mee? Lijkt me echt vakjargon.
Natuurlijk zit ik mijn wereldbeeld niet de hele dag zelf te bestuderen aan de hand van 'experimentele hypothesen'. Godsonmogelijk, en je moet van de medemens uitgaan.
En waarom het onderscheid tussen 'publiek' (onderzoek en wetenschap) en 'privé' (allerlei overtuigingen, die naar je mag hopen een zekere integratie hebben, waaraan jij ook als Emanuel te herkennen bent, en die ook een repertoire van resultaten van onderzoek en wetenschap semi-privé op internet uitdraagt: de wiskunde en logica als goede achtergrond om serieuzer naar deze geachte afgevaardigde van de 'christelijke' levensbeschouwing te kijken).
Goed, met goede wil, kun je zeggen dat je na die twee eerste zinnen juist gewoon duidelijk maakt wat je wil zeggen.
Maar met de beste wil van de wereld kan ik het woord pre-theoretisch niet
plaatsen buiten een strikt filosofisch dispuut (en jargon).
P.S. De ergenis over Pinkstergemeenten (hoe meer u aan boeven schenkt die de Heer en jou dus misbruiken), die ik als trouw lezer van drie intelligente gelovigen, te weten Smedes, Riemersma en jij, met ook grote verschillen onderling, maar allemaal best te pruimen binnen mijn 'levensbeschouwing', had ik er niet doorheen mogen vlechten, om de helderheid van gesprek te bewaren.
Maar ik snap soms ook echt niet waarom geen van jullie daar dan niet eens iets gods-gruwelijks duidelijks van zeggen als christen op jullie blogs. Filosofie moet toch ook met de medemens te maken hebben, met onzekerheid? Niet alles tolereren om de wel of niet abstracte God?
Beste Theo,
Dank voor jouw toelichting. Met 'pre-theoretisch' bedoel ik dat een wereldbeschouwelijk narratief niet tot stand komt door theoretisch wetenschappelijk onderzoek. Het omarmen van een wereldbeeld voor het duiden van onszelf, ons leven en onze leefwereld gaat namelijk existentieel vooraf aan theoretische reflectie (vandaar het voorvoegsel 'pre'). Wij vormen en ontwikkelen ons wereldbeeld door praktische omgang met de wereld en door het interpreteren van onze levenservaringen, niet door abstracte wetenschappelijke theorievorming. Een wereldbeeld (wereldbeschouwing, levensbeschouwing) is dan ook een existentieel geheel van praktische en cognitieve aspecten, van leidraden en overtuigingen.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Dank voor de toelichting op pre-theoretisch. Toch zit me nog een en ander dwars aan deze kolom, waar ik niet meteen de vinger op kan leggen. Dus ga ik over op gepaste bescheiden vragen om verdere toelichting. (In plaats van 'eigen meningen' ten beste te geven, maar die zullen ongemerkt ook wel insluipen.)
Ik begrijp deze kolom graag precies, want 'wellicht verscholen' is deze kolom belangrijker (voor mij, maar wie weet niet alleen voor mij) dan vele andere van je hand.
(Daarenboven, iets soortgelijks als 'wereldbeeld' al eens bij JR aan de hand gehad, maar die kolommen van Jan en de reacties zijn waarschijnlijk foetsie via Blogger-werkelijkheden. Jans opmerkingen: overtuigingen die je een jaar later niet meer kunt reproduceren zullen wel niet veel voorstellen, dat vond ik wel een mooie. Maar gelukkig heb ik er weinig van, dus ook weinig last.)
Je eindigt je antwoord met: "Een wereldbeeld (wereldbeschouwing, levensbeschouwing) is dan ook een existentieel geheel van praktische en cognitieve aspecten, van leidraden en overtuigingen."
Hieruit mag ik afleiden dat wereldbeeld en wereldbeschouwing en levensbeschouwing als equivalent naast elkaar gebruikt mogen worden?
En dat je antwoord correspondeert met het oorspronkelijke: "Een wereldbeeld is namelijk een pre-theoretisch narratief voor het duiden en integreren van al onze persoonlijke ervaringen en geen theoretische empirisch toetsbare hypothese."
Het woord narratief kan ook nog voor verwarring zorgen. In Nijmegen kwam het destijds ter sprake bij kwesties als "een mens moet bij voorkeur zijn narratief" af kunnen maken (dit in verband met ethische kwesties als euthanasie). Kortom dan als 'levensverhaal' op te vatten. Met het gevoel: het is goed geweest, nu ik mijn achterkleinkind nog even heb vast mogen houden, zei de gezegende 90-jarige.
Een andere lezing (in een andere context) kan zijn: het narratief is datgene wat iemand over zichzelf vertelt (op enig moment).
Misschien kun je nog iets nader en anders omschrijven wat jij hier bij narratief denkt?
Wereldbeeld, je voegt ook nog even in, religieus of niet, is in jouw persoonlijke geval (niet ad-hominem bedoeld, hooguit positief) een mooi omschreven andere dan zuiver wetenschappelijke rationaliteit (of een streven daarnaar: de woorden: epistemische deugden als eenvoud, coherentie en plausibiliteit vallen).
Ok, daarin ben je als ER duidelijk herkenbaar. Maar de 'gemiddelde' wereldbeelden van de 'mens' zijn een stuk diffuser, voorzichtig uitgedrukt.
Ook lijkt me nog niet duidelijk hoe grote 'verandering' in wereldbeeld dan een 'plaats' heeft, met name niet als het het openlijk uiten daarvan op internet plaats vindt, en vooral met name niet in relatie tot wetenschap en onderzoek. Bepaald soort eigen onderzoek heeft eventuele ingrijpende impact op eigen wereldbeeld en zelfs gedrag. (Ik vergelijk niet voor niets drie intelligente gelovigen, met ieder hun waarde.) Vanuit verzamelingen 'ervaringen' aanleggen (het begrip verzamelingen moet de wiskundige en logicus 'boekdelen spreken, haha) kijk je heel lang en heel vaak weer anders tegen de wereld aan.
Nog behulpzamer: kun je je eigen (of het) 'wereldbeeld' wel definiëren, zonder de mogelijke veranderlijkheid daarin op te nemen?
Beste Theo,
Je kunt wereldbeeld, wereldbeschouwing en levensbeschouwing inderdaad als synoniemen beschouwen. Wij oriënteren ons in de wereld door voortdurend betekenissen toe te kennen aan de wereld om ons heen. Welnu, een wereldbeeld is het allesomvattende eenheidsstichtende betekeniskader van waaruit wij ons hele leven verstaan. Als zodanig geeft het religieuze of seculiere antwoorden op onze grote vragen, zoals de vraag naar de herkomst van het universum en de plaats van de mens daarin. Wereldbeelden hebben dan ook noodzakelijk een verhalend karakter en kunnen daarom een narratief worden genoemd. Verder staan wereldbeelden natuurlijk altijd open voor verandering. Bepaalde significante gebeurtenissen, ervaringen of nieuwe inzichten in ons leven kunnen bijvoorbeeld een aanzienlijke impact op ons wereldbeeld hebben.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Blijf je bij je standpunt, dat een wereldbeeld (wereldbeschouwing, levensbeschouwing) iets anders is dan een werkelijkheidsdefinitie? Zo ja, kun je dan precies aangeven wat volgens jou het verschil bepaalt?
Ben ook benieuwd naar wat je interessant vindt aan mijn reactie.
Groet, Prot.
Beste Prot,
Een werkelijkheidsdefinitie suggereert dat een wereldbeschouwing alleen een cognitieve dimensie zou hebben, terwijl ik van mening ben dat een levensbeschouwing altijd ook een praktische dimensie heeft. Zij sluit namelijk eveneens een bepaalde visie op het goede leven in, een kijk op wat we zouden moeten doen en nastreven om een zinvol leven te leiden. Zo is bijvoorbeeld het christendom als levensovertuiging niet alleen een antwoord op de vraag wat we kunnen weten over de wereld, maar steeds ook een antwoord op de vraag wat we in dit leven moeten doen en waarop we mogen hopen. En hetzelfde geldt voor andere (religieuze dan wel seculiere) levensbeschouwingen.
Groet,
Emanuel
“Een werkelijkheidsdefinitie suggereert dat een wereldbeschouwing alleen een cognitieve dimensie zou hebben, terwijl ik van mening ben dat een levensbeschouwing altijd ook een praktische dimensie heeft.”
Dag Emanuel,
Een werkelijkheidsdefinitie laat zien dat wereldbeeldstructuren, niet alleen ten aanzien van de uiterlijke natuur, maar ook voor de omgang met de normatieve realiteit van de samenleving en de omgang met het innerlijk bepalend zijn. (Habermas)
Een werkelijkheidsdefinitie sluit dus een visie op het goede leven niet uit en zal tevens ideeën bevatten hoe een zinvol leven geleefd kan worden. Het omvat dus jouw genoemde ‘weten’, ‘doen’ en ‘hopen’. Zie verder mijn reactie van 14 april 2013 19:17
Groet, Prot.
Beste Prot,
Mijn punt was dat het woord 'werkelijkheidsdefinitie' suggereert dat het alleen om het eerste aspect (uiterlijke natuur) gaat. Het woord 'wereldbeeld' heeft daar in mindere mate overigens ook last van, en hetzelfde geldt in nog weer mindere mate voor het woord 'wereldbeschouwing'. De woorden 'levensbeschouwing' en 'levensovertuiging' dekken de twee laatste aspecten (verhouding tot samenleving en het zelf) in voldoende mate, maar drukken op hun beurt het eerste aspect niet voldoende uit. Kortom, het wachten is op een term die de lading van alle drie aspecten ineens dekt. Tot die tijd blijf ik gebruik maken van het woordveld 'wereldbeeld', 'wereldbeschouwing', 'levensbeschouwing' en 'levensovertuiging'.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Dank voor de verdere toelichting. Ook de inbreng van en je reacties op Prot gezien. Al met al ontstaat er zo wel een duidelijk beeld van wat jij onder 'levensbeschouwing' verstaat. (Dat ouderwetse woord verdient misschien wel de eerste voorkeur, en 'wereldbeschouwing' de tweede, en voor mijn part toch de eerste, gezien de associatie: "antwoorden [zoeken] op onze grote vragen, zoals de vraag naar de herkomst van het universum en de plaats van de mens daarin.")
Even terug van het algemene, zoals in de kolom gesteld, naar het bijzondere.
De christelijke levensbeschouwing is de jouwe. "Welnu, een wereldbeeld is het allesomvattende eenheid stichtende betekeniskader van waaruit wij ons hele leven verstaan." Ze heeft niet alleen een cognitieve maar ook praktische dimensie. "Zo is bijvoorbeeld het christendom als levensovertuiging niet alleen een antwoord op de vraag wat we kunnen weten over de wereld, maar steeds ook een antwoord op de vraag wat we in dit leven moeten doen en waarop we mogen hopen."
Dat klopt in jouw persoonlijke geval als een bus. (Je noemt in de kolom nog een aantal waardevolle zaken, die bij de levensbeschouwing komen kijken en die inderdaad ook allemaal op zijn minst als 'streven' in je werk op internet zijn te herkennen.)
Hoe moet ik de kolom nu lezen: als de visie van ER op ER, en die die het liefst bij uitbreiding op de 'mens' van toepassing acht? (Dus ook op de mens met een seculiere levensbeschouwing, waarbij jij ooit eerder geen onderscheid wilde maken in agnostisch en atheïstisch binnen dat 'seculiere', waar ik dat juist een 'levensbeschouwelijk' verschil van 'formaat' acht (naar mijn levensbeschouwing, haha), maar laat dat maar even rusten nu.)
Het geval doet zich voor dat het bijzondere geval (jij dus) publiek manifesteert, met 'ratio', dat God weliswaar niet te 'bewijzen' is, maar dat er hele goede redenen zijn dat het Iemand is die als Eerste oorzaak mag gelden. Ik zie niet wat het verschil is met een onderzoeker, zoals bijvoorbeeld heel veel in de sociale wetenschappen voorkomt, die te melden heeft dat mensen de 'neiging' hebben onder deze of gene omstandigheden dit of dat te doen. Bij jou is het dan: weerleg de redenering dan maar. Bij de onderzoeker: kom maar met een tegenonderzoek.
Het is juist omdat je jouw 'levensovertuiging' in zijn volle breedte of diepte aankaart, dat ik de opdeling in publiek en privé niet zie. (Waar ik de vinger niet meteen op kon leggen).(Dat er nog meer elementen in de 'levensbeschouwing' een rol spelen, die je niet in het publiek uit ((hoe je van je kinderen houdt, lees je niet in een wetenschappelijk artikel, maar ook niet zo maar bij verslagen van levensovertuigingen)) is duidelijk, maar dan is het toch weer een kwestie van meer en minder publiek en privé?
Filosofen zijn dol op of/of stellingen onder meer of minder vormloze grijze luchten, die de 'gemiddelde' mens ziet?
Simpeler: generaliseer je hier niet van het bijzondere (en dat is het, jij, positief bedoeld) naar te algemene 'twee andere rationaliteiten' van de gemiddelde mens. Ik vrees dat, en dat is 'algemeen' een beetje het 'gevaar' van de fenomenologie?
Zie het als vraag om verdere explicatie, niet als aanval, Emanuel.
Groet.
Aha, de laatste communicatie tussen Prot en Emanuel dus nog niet gezien.
Beste Theo,
Momenteel ben ik een academisch paper aan het schrijven over de hier besproken thematiek. Mijn stuk hierboven betreft een kerngedachte uit mijn paper. Laat ik als verdere toelichting hieronder nog een aantal andere zaken bespreken die ik in genoemd paper eveneens nader uitwerk.
Elke rationele rechtvaardiging vindt plaats binnen een context en heeft betrekking op een object. De context waarin de rationele rechtvaardiging plaatsvindt is privaat of publiek. Het object van rationele rechtvaardiging is een propositie ("Parijs is de hoofdstuk van Frankrijk"), een wetenschappelijke theorie ("algemene relativiteitstheorie"), een wijsgerig metafysisch systeem ("theïsme", "pantheïsme", "materialisme", "vitalisme", "idealisme", etc.) of een levensovertuiging ("christendom", "seculier humanisme", etc.). Welnu, precies omdat we zowel een context als een object moeten kiezen zijn er dus acht typen van rationele rechtvaardiging.
Laten we eens kijken naar het rationeel rechtvaardigen van het christendom. Het christendom is een levensovertuiging en dus geen propositie, geen wetenschappelijke theorie en ook geen wijsgerig metafysisch systeem. Het object van de rationele rechtvaardiging is dus een levensovertuiging. De context die we kunnen kiezen is ofwel privaat, ofwel publiek. We houden hier dus twee typen van rationele rechtvaardiging over, namelijk (a) rationele rechtvaardiging van het christendom als levensovertuiging in de private context en (b) rationele rechtvaardiging van het christendom als levensovertuiging in de publieke context.
Zelf denk ik dat (a) en (b) allebei uitstekend uitvoerbaar zijn. Eveneens ben ik van mening dat zowel het soort rationaliteit nodig voor (a) als het soort rationaliteit nodig voor (b) van een andere orde zijn dan het soort rationaliteit wat gehanteerd wordt binnen de positieve vakwetenschappen. Daarnaast meen ik dat het soort rationaliteit nodig voor (a) verschilt van dat nodig voor (b). Niet alles wat van belang is voor een rationele rechtvaardiging van het christendom in de private context is immers relevant voor een rationele rechtvaardiging van het christendom in de publieke context. Zo zijn bijvoorbeeld (iii) en (v) in mijn stuk hierboven niet van belang voor (b). Omgekeerd is echter wel alles wat van belang is voor (b) ook van belang voor (a). Iets wat het christendom zelfs in de publieke context rationeel aanvaardbaarder maakt, maakt het christendom immers uiteraard ook rationeel aanvaardbaarder in ieders private context.
(wordt vervolgd)
(vervolg)
In mijn stukje hierboven heb ik meer precies aangegeven wat voor een soort rationaliteit voor (a) nodig is (en ik realiseerde mij onlangs dat ik daar nog een achtste aspect aan had moet toevoegen, namelijk "de mate waarin het wereldbeeld bijdraagt aan het begrijpen van onszelf en onze verschillende soorten ervaringen"). In mijn stuk 'Openingsvoordracht Debat Felix & Sofie' op gjerutten.nl doe ik hetzelfde voor (b). Ik geef daar immers precies aan wat voor een soort rationaliteit vereist is voor (b).
Wie beide stukken bekijkt zal zien dat er een grote mate van overlap bestaat tussen beide rationaliteitsvormen, maar dat er zoals gezegd ook belangrijke verschillen zijn. Ik zal deze overeenkomsten en verschillen hier niet in detail gaan opsommen. Wel wil ik nog opmerken dat het uitwerken van rationele argumenten voor het bestaan van God (zoals ik dat o.a. in mijn dissertatie doe) een onderdeel is van zowel het soort rationaliteit benodigd voor (a) als van het soort rationaliteit vereist voor (b).
Criterium (vii) van mijn stuk hierboven laat zien waarom ze inderdaad voor (a) van belang zijn. Rationele argumenten voor het bestaan van God dragen immers bij aan het verhogen van de epistemische plausibiliteit van het christendom als levensovertuiging. En om dezelfde reden zijn zulke argumenten ook van belang voor (b), zoals ik uitleg in genoemd stuk 'Openingsvoordracht Debat Felix & Sofie'. Zo zien we dus hoe rationele Godsargumenten kunnen worden ingebed in twee veel bredere vormen van rationaliteit, namelijk die voor respectievelijk (a) en (b).
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Als een definitie van de werkelijkheid een wereldbeeld impliceert en vice versa, dan kan dat volgens mij verstrekkende consequenties hebben voor jouw epistemische contexten welke je hebt gesplitst in een private en publieke rationaliteit.
In het communicatieve handelingsmodel wordt aangenomen dat sociale actoren via taalhandelingen ten opzichte van elkaar geldigheidsaanspraken in het geding brengen, door middel waarvan zij de drie wereldperspectieven tot een eenheid integreren en zodoende, tegen de achtergrond van een gedeelde leefwereld, onderlinge overeenstemming tot stand brengen.
Binnen het subject-objectschema, dat we aantreffen bij de consensustheorie van de waarheid, wordt het tot stand komen van gemeenschappelijke werkelijkheidsdefinities gereduceerd tot overeenstemming over de waarheid van uitspraken en herleid tot de onbetwijfelbare grondslag van objectieve ervaringen. Habermas gaat er daarentegen van uit:
(A) Dat de objectiviteit van ervaringen slechts de identiteit van ervaringsobjecten garandeert in de veelheid van mogelijke interpretaties, maar nooit de inhoud van gemeenschappelijke werkelijkheidsdefinities met betrekking tot die ervaringsobjecten eenduidig vast kan leggen;
(B) Dat voor het tot stand komen van gemeenschappelijke werkelijkheidsdefinities gecoördineerde communicatieve inspanningen van sociale actoren bepalend zijn die;
(C) Altijd en onvermijdelijk, naast de objectiviteit van ervaringen ook de juistheid van normen en de waarachtigheid van uitingen betreffen.
Met andere woorden, als een werkelijkheidsdefinitie voor sociale actoren synoniem is met het begrip wereldbeeld, dan kunnen we volgens Habermas, geldigheidsaanspraken op het gebied van de waarheid niet loskoppelen van geldigheidsaanspraken die gedaan zijn vanuit het normatieve en innerlijke domein. In een talige uiting gaan we altijd uit van geldigheidsaanspraken op de drie betreffende niveaus. Het aloude subject-objectschema is namelijk ingeruild voor een subject-subjectschema. Publiek een private rationaliteit maken daarmee deel uit van één(en hetzelfde) wereldbeeld of werkelijkheidsdefinitie en ze zijn dus ‘per definitie’ niet van elkaar te scheiden.
Prot.
Beste Prot,
Habermas' leefwereld perspectief is volgens mij niet synoniem met wat ik een wereldbeeld noem, zoals bijvoorbeeld het christendom. We lijken Habermas' leefwereld van communicerende sociale actoren te moeten plaatsen op een dieperliggend fundamenteler niveau, namelijk op het niveau van wat ik in mijn kennisleer de-wereld-voor-ons noem (zie stuk bovenaan gjerutten.nl). Het christendom en andere wereldbeelden bevinden zich echter op een ander niveau. Zij worden gearticuleerd binnen de-wereld-voor-ons. Alles wat wij zeggen, denken of evaren is immers een menselijke, al te menselijke, wijze van zeggen, denken en ervaren. En dat geldt dus ook voor onze wereldbeelden.
En op het niveau van onze wereldbeelden kunnen we wel degelijk de publieke en private context epistemisch van elkaar scheiden. Zo kan ik mij heel goed voorstellen dat veel levensovertuigingen uitspraken omvatten die in bepaalde private contexten op grond van de in mijn stuk genoemde criteria (i)-(viii) rationeel gerechtvaardigd zijn, terwijl ze in de publieke context juist niet rationeel gerechtvaardigd zijn.
Groet,
Emanuel
Emanuel,
In de leefwereld verlenen sociale actoren betekenissen aan de hen omringende wereld. Het is evident, zoals jij stelt, dat een werkelijkheidsdefinitie wordt gemaakt binnen de leefwereld of de wereld-voor-ons. Welnu, als alle werkelijkheidsdefinities binnen de leefwereld tot stand komen, dan geldt dat ook voor een kennisleer of het christendom. Vergeet niet, dat we sinds de Kuhniaanse wending te maken hebben met een ‘nieuw’ paradigma. Dat van het subject-subjectmodel.
Groet, Prot.
Beste Prot,
Natuurlijk komt het christendom en iedere andere levensbeschouwing binnen de-wereld-voor-ons tot stand! Dat standpunt volgt direct uit mijn alternatieve kennisleer en heb ik echt talloze malen hier op mijn blog en elders uiteengezet.
Levensbeschouwingen vallen niet samen met de-wereld-voor-ons. Er is een fundamenteel en belangrijk hermeneutisch verschil tussen enerzijds de-wereld-voor-ons (het altijd al gegevene waarin wij als mens geworpen zijn en waarop dus noodzakelijkerwijs al ons spreken betrekking heeft) en anderzijds het rechtvaardigen van een bepaalde binnen de-wereld-voor-ons gearticuleerde specifieke levensbeschouwing (zoals bijvoorbeeld het christendom).
De-wereld-voor-ons is voor ons het allesomvattende, het subject van al onze predikaties, datgene waarbuiten wij als mens nimmer kunnen treden. Zoiets kunnen we van een specifieke levensbeschouwing niet zeggen. De-wereld-voor-ons determineert dan ook niet één bepaalde levensbeschouwing. Verschillende alternatieve, zowel religieuze als seculiere, levensbeschouwingen dienen zich binnen de-wereld-voor-ons aan.
En precies daarom is het zinvol om na te denken over de vraag hoe de in de-wereld-voor-ons opkomende levensbeschouwingen rationeel gerechtvaardigd kunnen worden. Dit proces van rationeel rechtvaardigen, evalueren en onderling vergelijken van wereldbeschouwingen voltrekt zich uiteraard ook binnen de-wereld-voor-ons.
Groet,
Emanuel
Heb helaas erg weinig tijd, maar deze discussie behoort wat mij betreft een vervolg te krijgen.
Met vriendelijke groet, Prot.
OK, Emanuel, we wachten dan eerst het uitgebreidere paper af. Want ja, met die verdere toelichtingen werd me een en ander al weer een stuk duidelijker.
Wat me op 'meta-niveau' ook (wel) interesseert is hoe het ook een onderdeel van jouw 'levensbeschouwing' lijkt te zijn om 'indelingen' te (willen) maken (keuze voor filosofie wellicht) op basis van of/ of (acht typen van rationele rechtvaardiging). En scheidingen meent te kunnen aanbrengen tussen 'niet de kleinste grootheden' als publiek en privé. (Aan je 'redeneervermogen' geen gebrek te ontdekken.)
Een onderdeel van mijn 'levensbeschouwing' is (ooit geworden via een studie) om 'indelingen' te maken op basis van 'meer en minder' als het om mensenzaken gaat (en zowel zaken als levensbeschouwing als privé vs publiek vallen daar onder).
Vergelijk het met de discussies rond zoiets als DSM V. Een mens kan dan volgens allerlei criteria wel het label wel of niet 'narcistisch' krijgen, maar de werkelijkheid van de mens tegenover me gebiedt mij toch echt om 'meer of minder' te denken, en op dit vlak meer en dat vlak minder, en onder die omstandigheid meer en die minder. Het begrip 'persoonlijkheid' zelf is niet eens zo 'duidelijk'.
Mijn sceptische, agnostische levenshouding, stelt me vooralsnog in staat om redelijk goed naar je te kunnen en willen luisteren, en de interesse vast te houden in je 'denkkracht' op zijn minst. En tegelijk ook te luisteren naar de atheïst, die in onze tijd vaak nog wel af moet rekenen met opgedane (terechte!) 'frustraties' uit een jeugd met wijwater of catechisatie en 'niet strokende ervaringen' daarna.
Ware ik zo een sceptisch gelovige of atheïst dan zou me dat waarschijnlijk niet lukken. Met andere woorden: er zitten ook per se vooral rationele aspecten in de agnostische 'levensbeschouwing'. (Of in DSM-termen: ik word niet graag weggezet als 'seculier', want dan speelt het wijwater toch nog op.)
Het streven naar definities (zoals eerder gezegd waardeer ik dat in je denken op zich zeer) maar kan volgens mij bij 'mensenzaken' maar in beperkte mate. Zelfs de begrippen privé en publiek dienen ook gedefinieerd te worden, lijkt mij, in zo'n paper. Het internet lijkt op zich al enig 'roet' in het eten te gooien, in mijn oppervlakkig mijmeren hoe ik dat aspect dan zou moeten oplossen in zo'n paper. Maar goed, denker van nature, daar kom je vast ook wel uit.
Beste groet.
Beste Theo,
'Meer en minder' speelt in mijn denken over het rationeel rechtvaardigen van wereldbeelden juist een belangrijke rol. Rationele rechtvaardiging is altijd een kwestie van meer of minder. Een bepaald wereldbeeld kan namelijk in meer of mindere mate rationeel gerechtvaardigd zijn. Vergeet immers niet dat het steeds gaat om een bepaalde mate van waarschijnlijkheid en niet om het nastreven van een absoluut bewijs of een absolute weerlegging van een wereldbeeld. En door een onderscheid te maken tussen verschillende typen van rationele rechtvaardiging kunnen we bovendien hetzelfde wereldbeeld beoordelen vanuit verschillende typen rationaliteit. Zo wordt het mogelijk om te zeggen dat een bepaald wereldbeeld volgens het ene type meer (of juist minder) gerechtvaardigd is dan volgens het andere type rationaliteit. Denken in termen van 'meer en minder' is dus inderdaad inherent aan mijn denken over het rationeel evalueren en vergelijken van wereldbeelden.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Nu pas weer even tijd (en ook nog te weinig om je echt nauwkeurig te woord te staan, voor zover me dat hoe dan ook lukt).
Inderdaad, in het 'rationeel (kunnen) rechtvaardigen' is het 'meer of minder' wel nadrukkelijk altijd in je denken aanwezig.
Mijn grootste aarzeling zat echter onder meer juist in het kunnen onderscheiden van privé en publiek als een of/of. (Zeker met internet wordt een en ander diffuser, lijkt me.) Of anders: vergeet in het paper dan misschien niet ook 'precies te omschrijven' wat je onder privé verstaat (geen externe controleerbaarheid van gegeven rationele rechtvaardiging) en publiek (wel externe controleerbaarheid van gegeven rationele rechtvaardiging).
Dat zal het ook niet helemaal zijn want dat loopt dan weer dwars door je onderscheid 'levensbeschouwing voor zover rationeel door iemand als ER beschreven en controleerbaar' en 'wetenschappelijk onderzoek' heen, maar vermoei je niet met een antwoord, en ik wacht wel op de 'volledige' paper.
"Mijn stuk hierboven betreft een kerngedachte uit mijn paper". Maar de toelichting gaf zo veel nuances dat het natuurlijk sowieso als stuk over levensbeschouwing interessant zal zijn.
Groet.
Beste Emanuel,
Nergens staat in één van mijn reacties, dat ik de leefwereld gelijk trek met een wereldbeeld.
Waar ik vooralsnog vanuit ga, is dat de leefwereld qua intersubjectiviteit overeenkomt met jouw wereld-voor-ons, en een particuliere werkelijkheidsdefinitie correspondeert met een wereldbeeld of wereldbeschouwing.
Habermas stelt, en dat is het *wezenlijke* ervan, dat er in het communicatieve handelen wordt uitgegaan van op gedeeld begrip handelen. Sociale actoren beschouwen hun gedeelde leefwereld in principe als vanzelfsprekend. Pas op het moment dat er geen overeenstemming meer is, kunnen actoren overgaan tot een diskurs om op een van de drie wereldperspectieven tot consensus te komen. Gedeeld begrip kan slechts tot stand gebracht worden door middel van kritiseerbare geldigheidsaanspraken, dus door het rationeel motiveren van anderen om een voorgestelde situatiedefinitie te accepteren.
Het is evident, dat de drie wereldperspectieven (met geldigheidsaanspraken op waarheid, juistheid en waarachtigheid) deel uitmaken van een werkelijkheidsdefinitie of wereldbeschouwing, want het is de taal zelf waarin ze verpakt zitten.
Een theoretisch empirisch toetsbare hypothese behoort daarmee tot een werkelijkheidsdefinitie en bestaat niet alleen in de publieke context, want niet alleen in een publieke context gaat het om het vinden van een gemeenschappelijke grondslag! Maakt een wetenschapper niet evenzeer deel uit van de leefwereld, of de-wereld-voor-ons?
Habermas in “geloven en weten”: “Vanzelfsprekend moet de common sense, die zich veel illusies over de wereld maakt, zich onvoorwaardelijk door de wetenschappen laten verhelderen.[…] Als wij iets leren over de wereld en over onszelf als wezens in de wereld, dan verandert de inhoud van ons zelfbesef. Zo hebben Copernicus en Darwin het geocentrische en antropocentrische wereldbeeld omvergeworpen.”
In “De waarheidstrechter” van Harry Kunneman staat: “Net zoals de symbolische reproductie van maatschappijen structureel gebonden is aan de totstandkoming van gedeeld begrip, aan rationele vormen van handelingscoördinatie, zo kunnen ook individuen volgens Habermas niet willekeurig kiezen of ze zich al dan niet op communicatief handelen en de daarmee verbonden anticipatie op symmetrische communicatie zullen inlaten. Omdat ze voor de stabilisering van hun eigen identiteit zijn aangewezen op de toe-eigening van de traditie, dat wil zeggen: van cultureel beschikbare interpretatiekaders; bovendien aangewezen zijn op participatie in onderling solidaire groepen en ten slotte aangewezen zijn op socialisatieprocessen waarin zij hun eigen identiteit ontwikkelen en in stand kunnen houden….”
De symbolische reproductie omvat tevens wetenschappelijke inzichten; en volgens mij is een wereldbeeld daarmee geen pre-theoretisch narratief.
Groet, Prot.
Beste Prot,
Zoals ik in een van mijn eerdere reacties schreef moet ieder wereldbeeld uiteraard compatibel zijn met algemeen geaccepteerde resultaten van de vakwetenschappen. Vanwege deze compatibiliteitseis kunnen wereldbeelden als gevolg van vakwetenschappelijk onderzoek dus veranderen. Maar dit betekent nog niet dat een wereldbeeld zelf het resultaat is van vakwetenschappelijk onderzoek. Mensen vormen in de leefwereld hun wereldbeeld, op grond van alles wat ze leren, meemaken en ervaren. En dit proces gaat vooraf aan het theoretisch formuleren en toetsen van specifieke vakwetenschappelijke hypothesen. In die zin is een wereldbeeld dus wel degelijk pre-theoretisch.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Een rationalisatieproces vertrekt altijd vanuit een talige context. In het communicatieve handelen ontkomen we niet aan het doen van geldigheidsaanspraken op drie niveaus.
Welnu, als er in alle taal onder andere aanspraak wordt gedaan op het gebied van de ‘waarheid’, dan zullen de vakwetenschappen wel deel moeten uitmaken van een wereldbeeld, met name doordat wetenschappelijk onderzoek ook ‘talig’ is gefundeerd.
Je kunt ze niet van elkaar scheiden. Dat geldt ook voor jouw private- en publieke-rationaliteit. Ze zijn eenvoudigweg afhankelijk van hetzelfde talige instrument waarmee we betekenis verlenen aan de ons omringende (leef)wereld.
Concreet gesteld: de gedeelde leefwereld bestaat voor een groot gedeelte uit kennis, ervaring, ideeën en begrippen die zijn voortgekomen uit de wetenschappen. Zo zal de evolutieleer voor veel sociale actoren de grondslag vormen van hun wereldbeschouwing.
Groet, Prot.
Beste Prot,
Je realiseert je onvoldoende dat er sprake is van twee verschillende hermeneutische niveaus. De vakwetenschappen zijn niet constitutief voor de leefwereld (de-wereld-voor-ons). Het is veeleer zo dat de vakwetenschappen eerst opkomen binnen de reeds gegeven leefwereld. En hetzelfde geldt voor wereldbeschouwingen. De wereld-voor-ons vormt dus het meest fundamentele hermeneutische niveau. Theorieën en wereldbeelden verschijnen pas tegen de achtergrond van een altijd al gegeven wereld-voor-ons. De-wereld-voor-ons kun je dan ook het beste vergelijken met de wereld van onze naïve ervaring. Ik ontken niet dat deze leefwereld reeds hermeneutisch van aard is, maar het gaat hier om een basaal niveau dat het uitgangspunt vormt voor de (eveneens hermeneutisch geladen) praktijken van het omarmen van wereldbeelden en het ontwikkelen van wetenschappelijke theorieën. De leefwereld is dus de grond waarop, of zo je wilt de grondstof waarmee, wij wereldbeelden vormen en wetenschappelijke theorieën ontwikkelen. En dit is evident. De-wereld-voor-ons is nu eenmaal het subject waarop al onze uitspraken, gedachten en ervaringen betrekking hebben, dus ook onze wereldbeelden en wetenschappelijke theorieën.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Mijn idee is, dat je te gemakkelijk je hermeneutische tweedeling aanbrengt, zonder in te zien dat niet de private- en publieke rationaliteit verklarend is voor een wereldbeeld, maar dat enkel taal, en slechts taal alleen, constitutief kan zijn voor al ons handelen.
Mocht je toch een dichotomie willen aanbrengen in rationaliteit, dan is die gegeven in het feit dat mensen zowel instrumenteel als communicatief handelen. Er zijn dus twee rationaliseringsprocessen, namelijk die van het systeem en die van de leefwereld.
Met vriendelijke groet, Prot.
Beste Prot,
Spreken, denken en ervaren zijn zoals gezegd constitutief voor onze leefwereld, de-wereld-voor-ons. Maar dit hermeneutisch geinformeerde constitutieproces laat vervolgens nog ruimte voor allerlei verschillende soorten wereldbeelden. Dat is het kernpunt. Wie wil nadenken over het rationeel evalueren van wereldbeelden kan dus niet volstaan met het verwijzen naar het constitutieproces van de leefwereld. We dienen epistemologie te gaan bedrijven binnen de leefwereld. En dat is precies het startpunt van mijn bijdrage. Het onderscheid tussen de private en publieke context dat ik vervolgens introduceer betreft dan ook een onderscheid tussen twee verschillende epistemische contexten binnen de-wereld-voor-ons. En voor elk van beide contexten geldt een specifiek bij die context behorend type rationaliteit dat zowel cognitieve, communicatieve en instrumentele aspecten omvat.
Groet,
Emanuel
Emanuel,
Laat ik m’n punt duidelijker naar voren brengen en teruggaan naar je reactie van 24 april 17.00 uur. Daarin zeg je:
”[…] ieder wereldbeeld moet uiteraard compatibel zijn met algemeen geaccepteerde resultaten van de vakwetenschappen. Vanwege deze compatibiliteitseis kunnen wereldbeelden als gevolg van vakwetenschappelijk onderzoek dus veranderen. *Maar dit betekent nog niet dat een wereldbeeld zelf het resultaat is van vakwetenschappelijk onderzoek*.”
Hier wordt het ingewikkeld en interessant! Als een seculier WERELDBEELD geen resultaat is van vakwetenschappelijk onderzoek, waar is het dan op gebaseerd?
Ik durf de stelling aan dat het huidige seculiere wereldbeeld samenvalt met de opkomst van de wetenschappen met als (voorlopig) rationeel slotakkoord de evolutietheorie.
Groet, Prot.
Beste Prot,
Nogmaals, een wereldbeeld is geen resultaat van empirisch vakwetenschappelijk onderzoek. Bovendien valt de vraag of God bestaat sowieso buiten het domein van de positieve vakwetenschappen. Dit laat onverlet dat bepaalde resultaten van wetenschappelijk onderzoek (zoals het absolute begin van de kosmos of de geconstateerde fine-tuning ervan) gebruikt kunnen worden als premissen in een wijsgerig argument voor het bestaan van God. Maar dergelijke wijsgerige argumenten maken zelf natuurlijk géén deel uit van de empirische vakwetenschappen.
Verder kunnen er uiteraard allerlei redenen zijn waarom iemand een seculier wereldbeeld omarmt. Wie bijvoorbeeld in een seculiere omgeving opgroeit, nimmer met religie in aanraking komt, en verder ook geen interesse in het onderwerp ontwikkelt, zal welhaast vanzelf seculier worden. Ook zijn er mensen die niet langer meer in God geloven vanwege het leed dat hen of hun naasten is overkomen. En dit brengt ons dan bij het vraagstuk van de theodicee in plaats van bij de prachtige successen van de empirische vakwetenschappen.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
“Elke rationele rechtvaardiging vindt plaats binnen een context en heeft betrekking op een object.”
Is het niet beter te spreken van? Elke rationele rechtvaardiging vindt plaats binnen een context en heeft betrekking op intersubjectiviteit.
Groet, Prot.
Ps. Kun je voor mij in het kort een rationele rechtvaardiging uitwerken van het seculier humanisme?
Beste Prot,
Een rationele rechtvaardiging in een gegeven context is altijd een rechtvaardiging van iets. En dat 'iets' noemen we het object van de rechtvaardiging. Het object van de rechtvaardiging is dus datgene wat vanuit de context in kwestie rationeel gerechtvaardigd wordt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een propositie, een wetenschappelijke theorie, een 'metaphysical picture' of een levensovertuiging.
Groet,
Emanuel
Beste Emanuel,
Het *iets*, kan zich nooit en te nimmer onttrekken aan het talige kader waarin ze verpakt is. Dus het object van de rechtvaardiging is altijd een rationeel gerechtvaardigd gegeven binnen het communicatieve handelen. De context impliceert daarmee niet alleen de a priori’s; ruimte, tijd en causaliteit, maar zij baseert zich in essentie evenzeer op een andere a priori en dat is de taal, waarin men via geldigheidsaanspraken door middel van op gedeeld begrip gericht handelen, rationele rechtvaardiging zoekt op drie niveaus.
Zo kan men vragen naar een rechtvaardigheid betreffend waarheid ("is het zo dat het regent?"), de normatieve rechtvaardiging ("hoe kan jij weten dat het regent?") en de waarachtigheid van die uitspraak ("zeg je het niet enkel opdat je niet naar buiten moet?"). Vanuit een gedeelde leefwereld zijn de claims op de drie situatiedefinities meestal vanzelfsprekend, maar een sociale actor kan een geldigheidsaanspraak in twijfel trekken en zo komt men terecht in een rationele discussie. Het communicatieve handelen heeft aldus een teleologische structuur.
Uit het bovenstaande volgt redelijkerwijs dat: Elke rationele rechtvaardiging plaatsvindt binnen een (talige) context en voortkomt uit intersubjectiviteit.
Prot.
Beste Prot,
Natuurlijk voltrekt iedere rationele rechtvaardiging zich in onze talige menselijke leefwereld. Hoe vaak heb ik immers nu al niet gezegd dat namelijk alles wat wij zeggen, denken en ervaren, plaatsvindt binnen en betrekking heeft op de-wereld-voor-ons? 100 keer, 1000 keer? De uitspraak dat iedere rechtvaardiging over iets gaat is zelf, net zoals al onze uitspraken, een wereld-voor-ons uitspraak. Wie echter gaat nadenken over de-wereld-voor-ons begeeft zich op een dieper elementairder hermeneutisch niveau dan dat waarop we ons begeven wanneer we ons vervolgens (uiteraard nog altijd binnen de-wereld-voor-ons) gaan bezighouden met de vraag of een bepaald wereldbeeld (christendom, seculier humanisme, spinozisme, etc.) rationeel gerechtvaardigd is. En dat laatste is waar mijn bijdrage over gaat. Lees mijn reacties over de twee verschillende hermeneutische niveaus hierboven nog maar eens goed door.
Groet,
Emanuel
Waarde Emanuel,
Het gaat er niet zozeer om hoe vaak je iets zegt, dat kan namelijk 1000 keer het verkeerde zijn, maar om de koppeling die je volgens mij niet maakt ten aanzien van het feit, dat er nooit uit de aanname van de theorie van het communicatieve handelen een splitsing in een private- en een publieke rationaliteit kan volgen. Het gaat hier namelijk om een en dezelfde soort rationaliteit.
Binnen het systeem bestaat er wel een ander soort rationaliteit, maar daar hebben we het niet over gehad.
Ik dank je hartelijk voor al je reacties en ik zal me (overigens met veel interesse) verder gaan verdiepen in je op stapel staande wetenschappelijke paper.
Met vriendelijke groet,
Prot.
Beste Prot,
Mijn opmerking over het "100, 1000 keer" maakte ik omdat wat jij wederom schreef, namelijk "Elke rationele rechtvaardiging vindt plaats binnen een talige intersubjectieve context", door mij echt al talloze keren is benadrukt ('de-wereld-voor-ons'). Je zou dan toch verwachten dat je dat weet en dus steeds netjes verdisconteert in jouw reacties.
En het is wel degelijk zinvol om ten aanzien van het rationeel rechtvaardigen van wereldbeelden een epistemisch onderscheid te maken tussen een private en publieke context. Ik volsta voor wat betreft dit cruciale punt, naast opnieuw een verwijzing naar mijn bijdrage en eerdere reacties, met een concreet voorbeeld. Stel dat God bestaat en dat God zich openbaart aan Mark. In dat geval is het evident dat de rationele rechtvaardiging van theisme in Marks private context een ander karakter zal hebben dan die van iemand die iets dergelijks niet heeft meegemaakt. Ook is het evident dat Marks ervaring strikt persoonlijk is en dus op zichzelf genomen in een publieke context van het rationeel evalueren van wereldbeelden geen rol mag spelen. Dit is wellicht een vergaand voorbeeld, maar het voordeel ervan is dat het direct duidelijk maakt dat het onderscheid tussen een private en publieke epistemische context van belang is als het gaat om de vraag naar de rationele rechtvaardiging van wereldbeschouwingen.
Groet,
Emanuel
@ GJE
Ik loop achter met lezen, en moest ook eerst bijkomen van Lucas Blijdschaps fraaie schoonmoederverhaal (taalkundig gezien volgens mij een registerfout, bekend vanwege het komisch effect ervan ; waar was uw gevoel voor humor, heer Rutten ?).
Twee soorten rationaliteit (of rede/logica ?), ik ben nog niet helemaal overtuigd want ik kom er met het woordenboek in de hand qua definities niet goed uit. Voorlopig zou ik zeggen : het een overlapt het ander. Ik zal artikel plus reacties nog eens goed nalezen.
Maar ik heb wel een vraag n.a.v. “Een wereldbeeld [wereldbeschouwing zou ik zeggen] is namelijk een pre-theoretisch narratief voor het duiden en integreren …” (Theo Smit viel hier ook al over, zie ik).
Het woord narratief, dat zal wel ergens bij Foucault c.s. vandaan komen (dus het kan wel een overbodig concept zijn dat meer vragen creëert dan oplost). Ik heb druk zitten googelen, maar kan niet vinden wat er precies mee wordt bedoeld. Verhaal in de zin van a) sprookje of b) verslag van gebeurtenissen ?
Beste A. Atsou-Pier,
Het woord narratief verwijst naar het verhalende karakter van een wereldbeschouwing. Wil een wereldbeeld werkelijk zeggingskracht hebben, kunnen bezielen en inspireren, dan zal zij een visie op het goede leven moeten omvatten, een perspectief op de herkomst, plaats en bestemming van de mens in deze wereld. Dit geldt voor ieder volwaardig wereldbeeld, of deze nu seculier (e.g., seculier humanisme) of religieus (e.g., christendom) is.
Groet,
Emanuel
Ik zit ook nog een beetje met het “omarmen van een wereldbeeld”, en in verband daar mee ook met punt (i), de zeggingskracht van wereldbeelden.
Geheel hypothetisch : ik houd er een pessimistische wereldbeschouwing geheel conform punten (ii) t/m (vii) op na en die heb ik niet op een gegeven moment omarmd, maar die groeide zo aan de hand van mijn persoonlijke ervaringen met de wereld. Daar zit niet veel inspirerends, niet veel zeggingskracht in.
Heb ik nu, nog steeds hypothetisch, een onvolwaardig wereldbeeld ? Dat lijkt mij niet mogelijk te zijn, ieders wereldbeeld is toch per definitie volwaardig ?
Het kan ook zijn dat ik u niet kan volgen omdat het gaat om het recent in de mode geraakte woord wereldbeeld (als nogal slechte vertaling van world view vml), waar men het vroeger had over een voorstelling van de wereld. Beide nogal statisch. Wereldbeschouwing, daar zit tenminste nog enige activiteit in, namelijk beschouwen, van het individu of de groep die haar heeft.
Maar als ik u nu lees over seculier versus religieus wereldbeeld, bedoelt u dan niet wat wij normaliter levensbeschouwing noemen ? (uitgebreider dan wereldbeschouwing ?)
Narratief = verhalende karakter, zeggingskracht van de wereldbeschouwing. Dat kan wel zo zijn, maar voegt het woord narratief (of verhalend) hier iets toe ? Voor mij niet in elk geval, want ik wil alvorens mij te laten inspireren graag weten of het verhaal dat men mij vertelt fictie of non fictie is (daarna komt nog het scheiden in zin en onzin).
Dat iets een verhalend karakter heeft hoeft overigens niet te betekenen dat het ook zeggingskracht heeft. Ik ken heel wat verhalen die (voor mij althans) geen enkele zeggingskracht hebben, ongeacht of het fictie of non fictie betreft.
Men kan wel buiten het literaire kader waar het woord vandaan komt treden en er iets met zeggingskracht en visie van maken , maar dan wordt de betekenis van het woord zo uitgebreid dat het niets meer betekent, want uiteindelijk wordt alles in verhalende vorm gecommuniceerd. Behalve de inhoud van het telefoonboek.
Geachte Emanuel,
laat ik nu de aardige Aenkdote van Lucas in reactie 1 wél meteen begrijpen. Jammer dat u er niet voor open staat, complex taalgebruik die door vrijwel niemand wordt begrepen is weinig vruchtbaar. Bovendien vraag ik me altijd af, of complex taalgebruik om die reden daadwerkelijk iets Zinnigs heeft te melden. Naar mijn idee niet beledigend bedoelt, men wilde u slechts wijzen op een manier van verwoorden, die wél wordt begrepen door lezers, tenzij u alleen een paar afgestudeerden (in vaktaal of iets dergelijks) wilt bereiken en aanspreken. En hetgeen u wilt zeggen schijnt interessant, jammer dat het dan niet wordt begrepen, (tenzij je elk begrip opzoekt in bv. Wiki.)
Beste A. Atsou-Pier,
Met mijn spreken over het 'kiezen' of 'omarmen' van een wereldbeeld wil ik zeker niet suggereren dat een wereldbeeld niet van jongs af aan welhaast ongemerkt door ons wordt opgebouwd door onze omgang met de wereld. Er komt echter een moment waarop we beseffen dat wij ons op heel verschillende manieren kunnen verhouden tot het gegevene. Alternatieve wereldbeschouwingen dienen zich aan. Zodra wij ons dit realiseren speelt kritische reflectie op ons wereldbeeld wel degelijk ook een belangrijke rol, zodat er uiteindelijk toch sprake is van een aspect van kiezen oftewel omarmen van het wereldbeeld van waaruit we uiteindelijk ons leven willen leven.
Verder is niet ieders wereldbeeld per definitie volwaardig. Zoals ik nu juist betoog kunnen wij wereldbeelden rationeel evalueren op grond van bepaalde criteria, zoals die welke ik in mijn bijdrage noem. En als gevolg daarvan kunnen sommige wereldbeelden meer en andere minder adequaat blijken te zijn.
De termen wereldbeeld, wereldbeschouwing, levensbeschouwing en levensovertuiging hanteer ik als synoniemen. Zie in dit verband ook mijn '20 april 00:51'-reactie op Theo hierboven.
Ik maak een onderscheid tussen 'zeggingskracht' en 'narrativiteit'. Er zijn immers verhalen mét en verhalen zonder zeggingskracht. Bovendien heeft niet alles met zeggingskracht ook altijd een verhalend karakter. Denk hierbij bijvoorbeeld aan bepaalde poëzie.
Alvorens u te laten inspireren wilt u graag weten of het verhaal fictie of non-fictie is. Dit is opmerkelijk. Kan bijvoorbeeld grote literatuur u niet inspireren? Natuurlijk gaat het in het geval van wereldbeelden om de aletische waarde. Maar precies daarom is zeggingskracht slechts één van de vele criteria voor het rationeeel beoordelen van een wereldbeeld.
Groet,
Emanuel
Ik zag dat u de vier termen wereldbeeld enz. als synoniemen gebruikte. Dat is mij teveel van het goede. In mijn ervaring zijn synoniemen er niet voor niets : ze hebben vaak een net andere connotatie. Daardoor loop ik dus vast bij het lezen van deze tekst.
En ondertussen heb ik ook al problemen met het woord zeggingskracht. Ik heb dat automatisch opgevat als : er wordt iets zinnigs gezegd. Maar dat betekent het volgens het woordenboek helemaal niet. Het betekent dat iets zo mooi wordt gezegd dat het de aandacht trekt (Van Dale N-F geeft éloquence).
Aletisch zal iets met betekenis te maken hebben, maar het staat in geen enkel woordenboek. En op internet blijkt het vooral een verschrijving te zijn voor atletisch.
Maar mijn eerdere punt was dus : wat is er zo bijzonder aan narrativiteit dat vermeld moet worden dat iets narratief is ?
“Alvorens u te laten inspireren wilt u graag weten of het verhaal fictie of non-fictie is. Dit is opmerkelijk. Kan bijvoorbeeld grote literatuur u niet inspireren?”
Dat is (deels) een beroepsdeformatie, ik ben vertaalster. Even kort door de bocht, als ik bij voorbeeld een detective-verhaal lees dat speelt in de Middeleeuwen, dan verzeker ik mij van te voren zoveel mogelijk dat de schrijver zijn huiswerk heeft gedaan, want voor ik het weet blijven er in mijn geheugen foute gegevens hangen, waardoor ik, mocht ik iets over de Middeleeuwen moeten vertalen, het risico loop de brontekst verkeerd te interpreteren, waardoor ik dan de juiste Franse term niet kan vinden of het verkeerde woord kies. Voor vertalen heeft men namelijk veel achtergrondkennis nodig over van alles en nog wat. Of : voor 1 woord dat ik moet vertalen moet ik van 10 of 100 andere woorden weten wat ze betekenen, en vooral hoe en door wie en in welke omstandigheden ze worden gebruikt.
Ad mijn inspiratie door grote literatuur : jawel, daar heb ik mij in mijn jonge jaren al door laten inspireren (vooral als er veel feitelijk kennis in werd overgebracht), en aangezien de grote literatuur van nu (er wil mij niet veel te binnen schieten overigens) over precies dezelfde existentiële toestanden gaat als de vroegere, kan ik dat nu rustig aan mij voorbij laten gaan.
Beste A. Atsou-Pier,
Aletisch betekent 'betrokken op waarheid' en is afgeleid van aletheia ('waarheid').
Groet,
Emanuel
Een reactie posten